Miesięcznik „Remedium”
Napady złości, agresywne ataki i wybuchy emocjonalne to dość powszechne zjawisko u dzieci i nastolatków. Ocenia się, że pojawiają się one nawet u 80% uczniów, a u ok. 10% z nich zdarzają się częściej niż kilka razy w tygodniu (Kołakowski, Pisula, 2016). Mogą one przejawiać się w różny sposób, ale zwykle skutkują atakiem (fizycznym lub słownym) na inne osoby, rzeczy lub samego siebie. Towarzyszy im pobudzeniem całego ciała a czasami również utrata kontroli nad własnym zachowaniem.
Wielu dorosłych zadaje sobie pytanie, dlaczego niektóre dzieci częściej niż inne zachowują się w agresywny sposób. I poszukuje na nie odpowiedzi tylko w tym, jakie jest dziecko, czego mu brakuje, co źle zrobiła jego rodzina, z jakimi osobami się zadaje itp. Tymczasem powody pojawiania się złości i agresji można znaleźć nie tylko wśród czynników biologicznych, psychologicznych (dziecko) i wpływie środowiska rodzinnego lub rówieśniczego, ale również w funkcjonowaniu szkoły. Najważniejsze to:
- Organizacja nauczania, np. ograniczona przestrzeń, zagęszczenie, nadmiar bodźców, hałas, brak możliwości ruchu, odprężenia, relaksu, brak wpływu na własną aktywność.
- Niewłaściwy system norm i zasad, np. niejasny, niespójny lub „podwójne” normy (inne są deklarowane, a inne rzeczywiście obowiązują), nieprzestrzeganie norm i zasad przez dorosłych.
- Niewłaściwa reakcja na zachowania agresywne, np. bagatelizowanie lub reakcje przesadzone, odwetowe i agresywne, brak konsekwencji.
- Relacje uczeń – nauczyciel – rodzic, np. brak autentycznego kontaktu i porozumienia, niewłaściwy sposób komunikowania się, nadmierne oczekiwania, sprzeczność interesów.
Dlaczego na tę grupę czynników warto zwrócić szczególną uwagę? Większość z nas kwalifikuje zachowania agresywne jako najbardziej przeszkadzające i jednocześnie najtrudniejsze do zmiany. To prawda, bo dostrzegając jej przyczyny jedynie w dziecku lub jego rodzinie, koncentrujemy się na tym, czego zwykle zmienić nie możemy. Znacznie łatwiej jest modyfikować to, o czym sami decydujemy, czyli nasze zachowania w przestrzeni spotkań z dziećmi, czyli w szkole.
Złość i agresja
Złość to emocja i uruchomiony przez nią cały zespół zmian fizjologicznych, poznawczych i behawioralnych. Pojawia się w odpowiedzi na subiektywnie ważną dla danej osoby sytuację, która identyfikowana jest jako nadmierne obciążenie, zagrożenie, niezaspokojenie potrzeb, odrzucenie, utrata wpływu, niepowodzenie i niemożność osiągnięcia tego, co się zamierzyło, zranione uczucia, poczucie niesprawiedliwości. Wyczula nas na dyskomfort i niebezpieczeństwo oraz mobilizuje do intensywnego działania, aby je zniwelować. Przy braku pomysłów konstruktywnego poradzenia sobie z trudnościami, może prowadzić do impulsywnych, czasami również destrukcyjnych, działań. Często uznajemy złość za negatywną, niepożądaną i wszelkimi sposobami staramy się ją wyeliminować. Złość jest nie tylko nieunikniona, ale również potrzebna. Jak każda inna emocja realizuje kilka ważnych funkcji:
- Informuje i sygnalizuje – pozwala szybko ocenić sytuację, rozpoznać szanse lub zagrożenia i podjąć stosowne działania.
- Pomaga wartościować i porządkować doświadczenia – odwołuje się do wiedzy o nas samych, decyduje o tym, na co zwracamy uwagę, określa, co jest dla nas szczególnie ważne, uświadamia, że istnieją w nas konflikty wewnętrzne.
- Ukierunkowuje aktywność – sprawia, że staramy się dążyć do rzeczy dla nas dobrych i pożytecznych, a unikać zdarzeń nieprzyjemnych i negatywnych;
- Pobudza i podtrzymuje działanie – inicjuje aktywność, utrzymuje motywację w dążeniu do określonego celu.
- Reguluje stosunki z innymi ludźmi – stanowi ważny element komunikacji interpersonalnej, pozwala osiągnąć niezależność.
Agresja jest zachowaniem mającym na celu albo powodującym wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu. Przyjmuje postać bezpośrednich zachowań fizycznych, słownych lub przybiera formy pośrednie i ukryte. Może mieć charakter reaktywny i być sposobem odreagowania i rozładowania złości, gniewu, irytacji lub instrumentalny – służy uzyskaniu pożądanych celów.
| Agresja reaktywna (afektywna) | Agresja instrumentalna (socjalizowana) |
| • Ma podłoże biologiczne
• Wiąże się z dużą pobudliwością i ma charakter impulsywny • Bywa odpowiedzią na napięcie, przeciążenie, frustrację, prowokację • Zwykle nie jest ukierunkowana na osiągnięcie jakiegoś celu • Może być skierowana przeciwko samemu sobie |
• Zachowanie wyuczone
• Wiąże się z niewielką pobudliwością i jest kontrolowana • Służy osiągnięciu pożądanego stanu rzeczy – zaspokojenia potrzeb, dostępu do zasobów, hierarchii w grupie, testowania zachowań innych • Zwykle skierowana przeciwko innym • Jej stałe występowanie związane jest z utrwalonymi wzorami zachowań aspołecznych jednostki |
| Przeciwdziałanie – najważniejsze obszary pracy | |
| • System zasad, negatywnych konsekwencji i wzmocnień pozytywnych (pochwał, nagród, systemów żetonowych) | |
| • Nauka rozpoznawania i kontroli złości
• Rozwijanie uważności i umiejętności relaksacji • Odwrażliwianie |
• Nauka umiejętności prospołecznych, m.in. empatii, radzenia sobie w sytuacji konfliktu, mediacji |
Opracowanie własne na podstawie: Garstka, 2015.
Kiedy agresja jest związana ze złością, stanowi jeden ze sposobów jej wyrażania. Może odgrywać wówczas ochronną rolę. Traci ją, kiedy pojawiająca się reakcja jest niewspółmierna do okoliczności (nieadekwatność i nadreaktywność), dziecko błędnie interpretuje neutralne zachowania jako zagrażające lub skierowane przeciwko sobie (egocentryczne przekonania) albo wówczas, gdy obserwując reakcje innych odkryje korzyści płynące z agresji i utrwali ją wśród swoich zachowań (niewłaściwe nawyki i zaburzenia).
Pomóc w złości i agresji
Na co dzień oczekujemy, że dzieci i nastolatki powinny całkowicie podporządkować się i zaakceptować środowisko, które im tworzymy. Stosujemy szereg zakazów i nakazów, czasami za ich łamanie wyciągamy konsekwencje. Upominamy i przywołujemy do porządku. Wskazujemy winnego, aby przykładnie go ukarać lub odrzucić. Takie interwencje są zazwyczaj odbierane jako niesprawiedliwe i paradoksalnie nasilają trudne zachowania. Mądre reagowanie na przejawy złości i agresji daleko wykracza poza ten repertuar. Każdy z nas przez całe swoje życie uczy się radzić sobie ze złością i przekuwać agresywne impulsy w konstruktywne działania. Trzeba zaakceptować, że dzieci i nastolatki są na początku tej drogi – zatem jeszcze dużo nie potrafią. W wielu sytuacjach będą się złościć i równie często wyrażać to w agresywny sposób. Najważniejszym zadaniem dorosłych w domu i szkole jest wspierać dzieci w tej nauce – podpowiadać im, w jaki sposób rozpoznawać i rozumieć, co czują, rozwijać ich umiejętność wyciszania, uspokajania się i rozbrajania złości w wolny od destrukcji sposób, pomóc zyskiwać coraz większą kontrolę w panowaniu nad sobą, uczyć badać przyczyny złości i poszukiwać pomysłów, jak można im zaradzić.
Wyciszyć i rozbroić
Najprostszy i jednocześnie najtrudniejszy sposób dbania o to, aby jak najrzadziej dochodziło do wzbierania złości i wybuchów, to mądra troska o fizyczność. Opiera się ona na trzech głównych filarach: właściwej diecie, odpowiedniej ilości snu i ruchu. W żadnym z tych obszarów nie ma absolutnie uniwersalnych wskazówek, jak żyć, jak dokładnie się odżywiać, jaki rodzaj ćwiczeń wykonywać i ile czasu poświęcać na odpoczynek. To sprawa bardzo indywidualna, co więcej – w przeważającej mierze odpowiedzialni za to są opiekunowie w domu. Pracując z dziećmi lub nastolatkami, najbardziej możemy wpływać na dbałość o zaspokajanie potrzeby ruchu. Ważne jednak, aby nasza troska była aktem intencjonalnym – była realizowana w sposób przemyślany i zaplanowany, a nie przy okazji, raz na jakiś czas, mimochodem. Będzie to odpowiednie wyposażanie pomieszczeń, ich regularne wietrzenie i organizowanie krótkich ćwiczeń lub dłuższych gier i zabawy, które pozwolą na grupowe odreagowanie złości, zanim ona się ujawni. W korzystaniu z takich aktywności konieczne jest rozumienie dynamiki pobudzenia i wyciszenia. Sprzyjające wyciszaniu (kiedy grupa jest nadmiernie pobudzona) jest m.in. obniżenie tonu głosu i spowolnienie tempa mówienia, poproszenie o słuchanie z zamkniętymi oczami lub na stojąco, proste ćwiczenia oparte na powtarzaniu sekwencji ruchów lub kontroli impulsów, podnoszenie czegoś ciężkiego, automasaż. Pobudzające (kiedy grupa jest zmęczona, nieuważna, ospała) są np. przedmioty dźwiękowe (dzwoneczki, grzechotki), powtarzanie dźwięków, ćwiczenia ruchowe.
Inne interwencje są potrzebne, kiedy złość zacznie się pokazywać w zachowaniach dziecka, ale jeszcze nie w agresywny sposób. Po czym ją poznać? Typowymi sygnałami ostrzegawczymi mogą być: zmiany w gestach i posturze, wzmożona ruchliwość, napięcie mięśni, konkretne dla danego dziecka miny, gesty, dąsanie się, podwyższony ton głosu, bladość albo zaczerwienienie twarzy, „ping pong” słowny, skupienie się na jednej rzeczy i nie przyjmowanie żadnych argumentów, machinalne przekładanie przedmiotów, rozproszenie, rozkojarzenie itp. Aby nie dopuścić do eskalacji złości i wybuchu można wykorzystać kilka różnych strategii:
- Ignorowanie niepożądanych zachowań – czasem korzystne może być niezwracanie uwagi na dziecko, które zachowuje się niewłaściwie. W ten sposób dajemy mu czas na samodzielne uspokojenie się. Co więcej, uczy się ono, że jego zachowanie nie jest skutecznym sposobem dla osiągnięcia innych celów, np. przerwania toku zajęć. Ignorując konkretne zachowanie, warto sprawdzić, czy nie przeszkadza ono rówieśnikom. Jeśli tak, wówczas koniecznie trzeba zadbać o zajęcie uwagi pozostałych, np. pokazać lub powiedzieć coś ciekawego, zlecić angażujące zadanie.
- Odwracanie uwagi od tego, co wywołuje złość – przydatne jest tu poszukiwanie reakcji innej niż zwykle w podobnych okolicznościach – nieoczekiwanej, z dystansem do siebie, z poczuciem humoru. Niektóre dzieci trzeba rozśmieszyć, innym zadać zaskakujące pytanie, jeszcze inne poprosić o pomoc lub przytulić.
- Zachęcanie do sięgnięcia po akceptowane formy wyrażania złości – warto wcześniej wspólnie z dziećmi ustalić, w jaki sposób mogą, a w jaki nie mogą wyrażać swojej złości. Przykłady konkretnych zachowań mają być dostosowane do możliwości dzieci, „zagospodarowujące” energię wyzwalaną przez złość i realne do zastosowania w chwilach potrzeby.
| Wolno | Nie wolno |
| Złość jest w porządku. Każdy ma prawo się złościć. Można wyrazić ją:
• Pisząc na kartce, co złości. • Mówiąc głośno i bez przekleństw, że coś rozzłościło. • Przerywając pracę na 2 minuty i kładąc się na ławkę. • Naciągając kaptur na głowę lub odwracając się do pozostałych tyłem. • Idąc do wyznaczonego miejsca w kącie sali. • Obmywając twarz zimną wodą i wstrzymując przy tym powietrze. • Ściskając wyznaczony przedmiot, np. piłkę, plastelinę, poduszkę, bryłę ze styropianu, gnieciucha, powerball. • Płacząc. • Inne konkretne pomysły. |
Nie można = umówiona konsekwencja:
• Uderzyć nikogo, także siebie. • Używać obraźliwych wyrazów i przekleństw. • Niszczyć przedmiotów. • Wychodzić z sali. • Rzucać przedmiotami. • Grozić zrobieniem sobie krzywdy. • Zamykać się w łazience. • Chodzić i wrzeszczeć. • Prowokować innych. • Wszystkie inne sposoby wyrażania złości przez ucznia, których nie akceptujemy. |
Opracowanie własne na podstawie: Kołakowski, Pisula, 2016.
Lepiej zrozumieć i poszukać przyczyn
Jeśli chcemy, żeby dzieci w coraz bardziej dojrzały sposób radziły sobie ze złością, należy nauczyć je ją rozpoznawać, nazywać i rozmawiać o niej w akceptującej atmosferze. Język jest podstawowym regulatorem emocji. To, co nazwane, podlega większemu wpływowi, ponieważ zaczynamy to bardziej rozumieć, staje się to mniej zagrażające i w końcu możemy z tym konkretnym „czymś” coś zrobić. Warto zatem jak najczęściej rozmawiać z młodymi osobami o uczuciach, uczyć ich adekwatnych określeń emocjonalnych stanów, zwracać uwagę, że niewypowiedziane emocje są źródłem konfliktów. A w sytuacji, kiedy dostrzeżemy przejawy złości i agresji u konkretnego dziecka, w rozmowie na osobności należy pomóc mu przeanalizować, co się dzieje.
| 1. Zauważ złość dziecka, pomóż nazwać mu jego emocje i sygnały, dzięki którym można je rozpoznać:
Widzę, że coś cię zezłościło i nie możesz usiedzieć w miejscu.
2. Zachęć do rozmowy, aby znaleźć przyczynę złości: Zdenerwowałeś się, bo… Wyobrażam sobie/ widzę/ słyszę, że coś cię zezłościło. Powiedz, proszę, co?
3. Zaakceptuj złość i przyzwól na jej odczuwanie: Nic dziwnego, że rozzłościło cię, kiedy koleżanka żartowała z twojej bluzy. Masz do tego prawo.
4. Pomóż znaleźć sposoby, aby rozładować złość, ponieważ dopóki jest pod jej wpływem, trudno o dalszą konstruktywną rozmowę: Może potrzebujesz trochę ruchu, aby rozładować to podenerwowanie? Co możesz teraz zrobić, aby poczuć się lepiej?
5. Pokaż brak zgody na wyrażanie złości w agresywny sposób i pomóż dostrzec konsekwencje niewłaściwego zachowania: Przezywanie i bicie nie jest dobrym sposobem, aby komuś pokazać, że coś nas rozzłościło. Jak myślisz, czemu to niedobry sposób?
6. Zachęć do samodzielnego szukania rozwiązania: Co można zrobić, aby pokazać, że coś nam się nie podoba, ale nie krzywdząc innej osoby?
7. Podziel się własnymi pomysłami: Jeśli nie wiesz, co można zrobić, mogę powiedzieć, co mi przychodzi do głowy. Chcesz? |
Opracowanie własne na podstawie: Brazelton, Sparrow, 2017.
Warto pamiętać, że zanim opadną emocje, dziecko może być niechętne, „zaczepne”, dawać wyrazy swojej złości i rozgoryczenia. Zazwyczaj te stany nie są adresowane do osoby, która podejmuje rozmowę. Zbliżając się, dają ona szansę dziecku na wyrzucenie jego frustracji na zewnątrz. Konieczne zatem jest powstrzymanie się przed wchodzeniem w rolę zaatakowanego. Najważniejsze jest zachęcenie do mówienia i cierpliwe pozwolenie na to.
Pomoc w wyjściu z roli
Dzieci i nastolatki, w których zachowaniu pojawia się dużo złości i agresji, mogą być mniej akceptowane nie tylko przez dorosłych, ale również przez rówieśników. Bardzo szybko zyskują szereg negatywnych etykietek i zaczynają być postrzegane coraz bardziej stereotypowo. Im dłużej inni myślą o nich źle, tym gorzej zaczynają ich traktować. W takiej sytuacji szkolny „łobuz” częściej zaczyna zachowywać się w nieakceptowany sposób. To z kolei jeszcze bardziej nasila wrogie zachowania we wzajemnych interakcjach. Błędne koło się zamyka. Oczekiwanie, że młoda osoba sama znajdzie w sobie siłę, pomysły i odwagę, aby przerwać ten mechanizm, jest co najmniej nierealne. Niezbędne jest tworzenie przez nas – dorosłych – warunków, w których „agresywne”, „niegrzeczne”, „trudne” dziecko doświadczy innego traktowania, a rówieśnikom (i sobie samemu) będzie mogło pokazać się w nowym świetle (Karasowska, 2016). Wśród przykładów warto wskazać m.in.:
- Dostrzeganie pozytywnych zachowań dziecka i chwalenie za najmniejsze postępy.
| Pochwała behawioralna – jej celem jest wskazanie i wzmocnienie aprobowanych zachowań. Dobra pochwała, składa się z trzech części: | |||
| 1. | Opis zachowania
Co zrobił uczeń? Jak się zachował? |
Powstrzymałeś się przed uderzeniem kolegi. | Przeprosiłaś koleżankę za kłótnię. |
| 2. | Nazwa cechy/ umiejętności
Jaki w związku z tym jest? Co to zachowanie o nim mówi? |
Pracujesz nad panowaniem nad sobą. | Potrafisz przyznać się do błędu. |
| 3. | Nazwa uczucia
Jak jego zachowanie wpłynęło na nasze lub jego emocje? |
Możesz być z siebie dumny. | Jestem zadowolona. |
| Dobra pochwała musi być:
• Prawdziwa i wiarygodna (sami w nią wierzymy, a także inni mogliby powiedzieć o dziecku to samo); • Pozytywnie sformułowana (nie ma w niej słowa „nie”, czyli chwalimy za to, co dziecko zrobiło, a nie za to, czego nie zrobiło); • Bez porównywania z innymi, krytyki i odnoszenia się do przeszłości; • Poważna (bez żartu i ironii). |
- Powierzanie dziecku zadań sprzecznych ze stereotypem, proponowanie pozytywnych, liderskich działań na rzecz innych.
- Poszukiwanie zajęć, miejsc, grup, w których dziecko może wykazać się swoimi sprawnościami, zdolnościami, gdzie może rozwijać swoje zainteresowania, być bezpieczne, akceptowane, lubiane.
Bibliografia
Brazelton T., Sparrow J. (2017), Złość i agresja u dzieci, Sopot.
Garstka T. (2015), Zapobieganie agresji w szkole. Metody organizacji codziennej pracy wychowawczej, Warszawa.
Karasowska A. (2016), Jak wychowywać i uczyć dzieci z zaburzeniami zachowania, Warszawa.
Kołakowski A., Pisula A. (2016), Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna, Gdynia.
Autorka jest psychologiem, psychoterapeutą. W ramach własnej firmy (2be.edu.pl) i we współpracy z różnymi ośrodkami prowadzi szkolenia dla pracowników placówek oświatowych i różnych instytucji pomocowych, jak wspierać młode osoby z zachowaniami destrukcyjnymi.
