Miesięcznik „Remedium”
Trudności z koncentracją uwagi, rozpraszanie się, niekończenie rozpoczętej aktywności, gubienie wątku podczas komunikacji, impulsywne i gwałtowne zachowania – te problemy przytrafiają się każdemu uczniowi i nie dotyczą jedynie dzieci ze zdiagnozowanymi zaburzeniami uwagi. Mogą jednak przybierać formę utrudniającą czy uniemożliwiającą osiąganie sukcesów w nauce, kontakt z nauczycielem czy rówieśnikami.
Funkcjonowanie uwagi w wieku szkolnym
Uwaga, podobnie jak inne funkcje poznawcze, ma własną specyfikę rozwojową. Dzieci na różnych etapach rozwoju różnią się między sobą możliwością utrzymania uwagi. W pierwszych latach edukacji szkolnej uwaga przestaje przybierać formę mimowolną i staje się dowolna. Na etapie przedszkolnym u dziecka dominowała uwaga mimowolna, która determinowana była przede wszystkim cechami przedmiotów (kolorami, ciekawymi fakturami, wyrazistością), które ją przyciągały. Dziecko zwracało uwagę ze względu na cechy zewnętrzne obiektu, jednak utrzymywało ją dość krótko na jednym elemencie, ponieważ rozpraszały je inne elementy w otoczeniu. Znacznie częściej dorośli starali się wspierać koncentrację jego uwagi poprzez komunikaty i wskazówki. W wieku szkolnym dziecko w większym stopniu samodzielnie kieruje uwagą i potrafi ją utrzymać przez dłuższy czas na jednym elemencie pomimo występowania wokół innych, przyciągając uwagę obiektów.
Zachodzące procesy w zmianie funkcjonowania uwagi sprzyjają kształtowaniu wytrwałości, sumienności i odporności na elementy rozpraszające. Oczywiście, w dalszym ciągu dziecko daje się rozpraszać innym elementom oraz koncentruje uwagę na przyciągających obiektach, jednakże z powodzeniem potrafi skupić się na tym, co mówi nauczyciel czy wykonywać zadanie w ciszy. Zmiany w funkcjonowaniu uwagi zachodzą bardziej ewolucyjnie niż rewolucyjnie. Dlatego wiele dzieci mimo obserwowalnych sukcesów z utrzymywaniem uwagi podczas zajęć przez pewien czas, nagle wydaje się wykonywać kilka kroków wstecz aniżeli do przodu i mieć trudności ze skupieniem się. Nie oznacza to od razu obecności zaburzeń uwagowych, do których diagnozy muszą zostać spełnione określone warunki w odpowiednim wymiarze czasu. Część dzieci miewa, podobnie jak dorośli, przejściowe pogorszenie funkcji uwagowych.
Nieoptymalna liczba wrażeń jako główna przyczyna trudności uwagowych
Jedną z podstawowych przyczyn trudności w koncentracji uwagi jest nadmiar wrażeń docierających do dziecka. Uwaga jest odpowiedzialna za selekcjonowanie informacji docierających do człowieka i eliminację tych, które z jakichś przyczyn nie są ważne dla realizowanego zadania. W sytuacji przebodźcowania nadmiarem informacji, system uwagowy zaczyna gorzej funkcjonować, ponieważ stopniowo adaptuje się do licznych bodźcówi przestaje być wrażliwy na to, iż nie są one dla człowieka istotne. Uczniowie nadmiernie często sięgający po smartfony lub tablety w czasie nauki w klasie lub w domu dostarczają sobie kolejnej fali bodźców, z którą musi sobie poradzić ich uwaga redukując informacje nieistotne i jednocześnie podtrzymując koncentrację na zadaniu docelowym. Kontakt z urządzeniami, które wysyłają wiele informacji w krótkim czasie jest dla rozwijającej się uwagi znaczącym wyzwaniem dla systemu poznawczego dziecka.
Zbyt wielu wrażeń zapewniają też dziecku wszelkie aktywności, które nadmiernie angażują jego emocje. Dzieci w wieku szkolnym wciąż pozostają na etapie nauki regulacji emocji i stany emocjonalne o wysokiej intensywności (jak np. złość, strach, euforia) przetwarzane są bardzo długo, zanim dziecko sobie z nimi poradzi lub pomogą mu w tym dorośli. Czasami dzieci mają problemy ze skupieniem się na lekcjach, ponieważ dzień wcześniej do późna oglądały bajki lub filmy, które dostarczyły im wielu przeżyć emocjonalnych i wciąż są obecne na poziomie myśli. Także doświadczanie zbyt wielu silnych emocji w bezpośrednich interakcjach z innymi osobami może chwilowo osłabić możliwości uwagowe dziecka. Jeśli uczeń przechodzi chwilowe problemy w kontakcie z rodzeństwem lub rówieśnikami, może podczas lekcji poświęcać uwagę przeżywanym negatywnym emocjom, wobec czego pozostaje mu mniej przestrzeni w umyśle na przetwarzanie istotnych treści.
Podobną zależność obserwuje się u dzieci, które doświadczają lęków typowych dla sytuacji szkolnych. Reakcje emocjonalne towarzyszące sytuacji, w której dziecko jest poddawane ocenie, wiążą się z doświadczaniem silnego napięcia, poczucia niekompetencji, spadku samooceny, stresu czy wręcz niektórych symptomów depresyjnych. Pojawiają się wówczas negatywne myśli typowe dla zmartwienia: dziecko przewiduje niepowodzenie, negatywną ocenę oraz to, że wypadnie słabiej niż jego rówieśnicy. Obawy przed oceną są tak uwydatnione w myślach ucznia, iż niemalże automatycznie przyciągają uwagę. W efekcie dziecko ma mniejsze możliwości skupić się na omawianym materiale podczas lekcji. Można powiedzieć, iż jest to błędne koło, które nasila lęk związany z sytuacją sprawdzania wiedzy: dziecko obawiając się niepowodzenia zaczyna o nim myśleć i nie może skupić się na lekcji, co przekłada się na obniżone oceny, które wzmacniają doświadczany dystres.
Nie tylko nadmiar bodźców, ale i ich niedostatek negatywnie wpływa na funkcjonowanie uwagi uczniów. Zbyt mało bodźców oddziałujących na dziecko prowadzi do obniżenia aktywacji organizmu wskutek deprywacji sensorycznej. Dzieje się tak wtedy, gdy dziecko jest znudzone – wykonuje jednolite, rutynowe zadania, które przestają być dla niego wyzwaniem i nie musi wkładać w nie wysiłku umysłowego lub przebywa w monotonnym otoczeniu. Dzieci naturalnie cechują się potrzebą poznania i lokowania zasobów poznawczych w wykonywane zadania, co przynosi im satysfakcję i wzmacnia poczucie kompetencji. W sytuacji, gdy wykonywane zadania nie wymagają skupienia i są poniżej możliwości dziecka, dochodzi do pogorszenia funkcjonowania uwagi i może mieć to wpływ na wykonywanie kolejnych czynności.
Badania dotyczące wpływu hałasu na funkcjonowanie uwagi wśród uczniów
Hałas, wszechobecny w środowisku szkolnym, przez większość dorosłych uznawany jest za czynnik destabilizujący funkcjonowanie uwagi wśród uczniów. Okazuje się jednak, iż niektóre jego formy mogą oddziaływać pozytywnie na kreatywność dzieci. Badaczka Ravi Mehta wraz ze współpracownikami (2012) prowadziła serie eksperymentów mających na celu weryfikację, czy hałas może mieć korzystne skutki dla osiągnięć szkolnych.
Kreatywności sprzyja umiarkowany poziom rozproszenia uwagi, który został wygenerowany przez odgłosy konwersacji kilku osób. Słuchanie rozmówców powodowało przekierunkowanie uwagi na konwersację, a stan rozproszenia był korzystny dla działań twórczych wśród dzieci. Do zupełnie innych wniosków doszli badacze w jednym z niedawno przeprowadzonych badań.
Jessica Massonnie wraz ze współpracownikami (2019) przeprowadziła eksperymenty, w których także sprawdzano wpływ hałasu na kreatywność wśród dzieci w wieku 5–11 lat, przy okazji badając sprawność uwagi selektywnej oraz przestrzennej i werbalnej pamięci roboczej. Zadaniom na kreatywność towarzyszył poziom hałasu równy 64dB, zbliżony do poziomu hałasu w klasie w środowisku szkolnym w warunku eksperymentalnym oraz cisza w warunku kontrolnym. Okazało się, iż hałas nie tylko negatywnie wpływał na wykonywanie zadań przez uczniów, ale także był szczególnie ryzykowny dla uczniów młodszych, których możliwości uwagowe oraz pamięć robocza były słabsze niż u pozostałych. Dzieci, których uwaga i pamięć robocza funkcjonowały lepiej, wykonywały zadania na kreatywność tak samo dobrze w ciszy i hałasie, jednakże nie udało się potwierdzić pozytywnego działania hałasu.
Jak wspomagać funkcjonowanie uwagi? Praktyczne rady
Uwagę można trenować i rozwijać, co więcej, można ćwiczyć jej różne formy poprzez konkretne działania nastawione na jej wzmacnianie. Polska badaczka, Alina Kolańczyk, proponuje podział na dwie formy uwagi:
(1) ekstensywną i (2) intensywną.
Uwagę ekstensywną cechuje rozciągłość, brak celowości i swoboda przepływu myśli. Pojawia się ona w sytuacji rozproszenia, ale nie roztargnienia, i sprzyja twórczym działaniom wśród uczniów. Z kolei uwaga intensywna uznawana jest za klasyczną formę uwagi selektywnej i pojawia się we wszelkich działaniach dziecka, które są motywowane stojącym przed nim celem. Dziecko zawęża wtedy uwagę, kierując ją jedynie na zadanie, jakie ma wykonać, co pozwala uzyskać odpowiedni poziom skupienia i odporności na otaczające rozpraszające bodźce. Jest to typ uwagi najbardziej pożądany w nauce i zdecydowanie wspiera go kształtująca się na tym etapie rozwojowym uwaga dowolna. Obydwa typy uwagi podlegają treningowi i zdecydowanie warto wspierać ich rozwój, ponieważ każdy przynosi dziecku korzyści w innym aspekcie działania.
Uwagę ekstensywną mogą wspierać wszelkie prace twórcze angażujące wyobraźnię, którym towarzyszą spokojne dźwięki. Przydatne są także wszelkie ćwiczenia wyciszające i relaksujące uczniów, wykonywane na koniec lekcji. Obecnie zarówno w sieci, jak i na półkach księgarni można znaleźć wiele poradników dotyczących tzw. treningów uważności – ang. mindfulness dla dzieci. Podczas nich uczniowie trenują uważną i zarazem łagodną obserwację siebie i otoczenia, ale bez przeżywania tego w sposób emocjonalny.
Z kolei uwagę intensywną wzmacniają wszelkie ćwiczenia kładące nacisk na selektywność uwagi i odpowiedni poziom koncentracji, aby wykonać zadanie. Trening selektywności uwagi to m.in. nauka przeszukiwania pola widzenia i koncentracji na istotnych elementach obiektów i ich wyszukiwaniu. Dzieci trenują selekcjonowanie elementów pod względem ich ważnych cech. Przykładowo, wśród rysunków kilkudziesięciu zegarów różniących się wskazywaną godziną i kolorem, odszukują zegary wskazujące 10:45 w kolorze niebieskim. Bardziej złożoną formą takiego ćwiczenia będą zadania inspirowane niegdyś wydawanymi dla dzieci książeczkami z cyklu „Gdzie jest Wally?”, w których należało odnaleźć postać chłopca Wally’ego wśród wielu innych postaci umieszczonych na kartach książki. Młodszym uczniom mogą spodobać się zadania wymagające kategoryzowania, porządkowania i sortowania różnych elementów pod kątem ich cech. Innym sposobem treningu uwagi u dzieci jest układanie puzzli oraz różnych układanek logicznych, w których należy przez cały czas trzymać się określonych reguł, aby prawidłowo wykonać zadanie.
Warto pamiętać, iż prawidłowego funkcjonowania uwagi na pewno nie przywróci stosowanie komunikatów „skup się”, gdy dziecko traci koncentrację na wykonywanej czynności. Pomimo tego iż stosuje się skrót myślowy „uczniowi brakuje uwagi” warto mieć też świadomość, iż uwaga może mieć formę bardziej rozproszoną lub skupioną, a więc zmienia się jej forma, a nie sama obecność. W końcu, warto być wrażliwym na potrzeby uwagowe, jakie wykazują dzieci. Niektóre z nich mogą wymagać wzmacniania klasycznej uwagi selektywnej, ponieważ łatwo się dekoncentrują. Są jednak też i tacy uczniowie, którzy mają nadmierną tendencję do ciągłego, nadmiernego skupiania uwagi na pewnych elementach, co może powodować pewną sztywność w zachowaniu i towarzyszące temu napięcie. W takich sytuacjach trening uwagi może przebiegać w kierunku jej lekkiego rozproszenia, aby uczeń mógł się zrelaksować.
Bibliografia
Kolańczyk A. (2011), Uwaga ekstensywna. Model ekstensywności vs. intensywności uwagi, „Studia Psychologiczne” (Psychological Studies), nr 49(3), s. 7–27.
Nęcka E., Orzechowski J., Szymura, B. (2008), Psychologia poznawcza, Warszawa.
Massonnié J., Rogers C. J., Mareschal D., Kirkham N. Z. (2019), Is classroom noise always bad for children? The contribution of age and selective attention to creative performance in noise, „Frontiers in psychology” nr 10, s. 381.
Mehta R., Zhu R., Cheema A. (2012), Is noise always bad? Exploring the effects of ambient noise on creative cognition, „Journal of Consumer Research”, 39(4), 784–799.
Autorka jest doktorantką Instytutu Psychologii UAM w Poznaniu, autorką artykułów naukowych i popularno-naukowych dotyczących psychologii rozwoju człowieka oraz psychologii poznawczej.
Prowadzi zajęcia dydaktyczne z psychologii procesów poznawczych oraz pracuje w laboratorium psychofizjologii lotniczej.
