Miesięcznik „Remedium”

Autor: Aleksandra Dąbrowska Katarzyna Fąferek Zuzanna Pieczka Paula Rogala

Podstawowym celem artykułu jest ukazanie, jak ważną rolę w wychowaniu dziecka odgrywają ojcowie. Wielu z nich nie posiada niezbędnej wiedzy związanej ze zmianami, jakie zachodzą w wyglądzie i zachowaniu ciężarnej partnerki, nie są także świadomi, jak rozwija się w płód w każdym z trymestrów. Brakuje im edukacji w zakresie opieki nad niemowlakiem, która wymaga umiejętności, takich jak prawidłowe karmienie, noszenie, codzienna higiena oraz profilaktyka w zakresie zdrowia. Przyszli ojcowie nie wiedzą, jak duże znaczenie ma wspieranie przyszłej mamy, która bezpośrednio oddziałuje na płód przez 9 miesięcy. Zwiększenie świadomości w wymienionych obszarach jest niezbędne do osiągnięcia celu, jakim jest dorastanie dziecka w sprzyjających warunkach. W okresie niemowlęcym zaczyna wytwarzać się więź między dzieckiem a osobą dorosłą. Jeżeli proces ten nie przebiega z udziałem obojga rodziców, z biegiem czasu zaczyna wpływać to na rozwój emocjonalny potomka.

Skala problemu
Narodziny dziecka niosą za sobą diametralne zmiany w życiu par. W związku dwojga ludzi pojawia się trzecia, bezbronna, wymagająca stałej troski osoba. Niektóre pary odczuwają więcej pozytywnych skutków związanych z rodzicielstwem, inne jednak zauważają pogorszenie relacji między sobą. Życie we dwójkę kończy się, a zaczyna w trójkę i wiąże się ono z nowymi, nieznanymi sytuacjami, napięciem czy utratą bliskości pomiędzy partnerami. Wydawać by się mogło, iż zaangażowanie matki w opiekę nad noworodkiem odgrywa większą rolę niż zaangażowanie ojca. Jest to błędne przekonanie, prowadzące do zaniedbywania ojcowskich obowiązków i braku wsparcia kobiet przez mężczyzn. Nierzadko słyszy się z ust zmęczonych młodych matek, że spodziewały się większej pomocy ze strony swoich partnerów, większego wsparcia i czują się rozczarowane. Właśnie takie wypowiedzi skłoniły autorki niniejszego artykułu do przeprowadzenia ankiety internetowej w celu sprawdzenia, jak powszechny jest problem niedostatecznego zaangażowania ojców we wsparcie kobiet w ciąży oraz opiekę nad nowo narodzonymi dziećmi.

Ankietę skierowano do młodych matek, zamieszkałych w dużym mieście (Poznań), posiadających dziecko lub dzieci w wieku poniżej 6 lat. Anonimowo odpowiedzi udzieliło 48 kobiet. Pytania dotyczyły, m.in. uczestnictwa matek w kursach oferowanych przez szkoły rodzenia, oceny przydatności takich kursów, poziomu wiedzy w zakresie rozwoju niemowląt, poziomu zaangażowania ojców w opiekę. W zamieszczonej poniżej tabeli można znaleźć najważniejsze wyniki owej ankiety. Według większości respondentek ich partnerzy jedynie w umiarkowanym stopniu pomagają w opiece nad dzieckiem, ich wiedza na temat ciąży i rozwoju płodu została oceniona jako średnia. Ponadto, zdecydowana większość kobiet chciałaby, żeby ich partnerzy wzięli udział w kursie dla przyszłych ojców.

Otrzymane wyniki wskazują na istnienie problemu niedostatecznego zaangażowania ojców w opiekę i wychowanie małych dzieci, niezadowalający stan wiedzy przyszłych ojców oraz zapotrzebowanie na działania edukacyjne dotyczące ojcostwa. Z pewnością jest wiele czynników wpływających na taki stan rzeczy, dlatego następnym krokiem powinno być zbadanie przyczyn omawianego problemu. Propagowanie świadomego ojcostwa, poprzez stworzenie kursów, dzięki którym przyszły tata, we współpracy z wykwalifikowanymi pracownikami zyska nowe umiejętności, zarówno teoretyczne, jak i praktyczne, wydaje się dobrym rozwiązaniem problemu, jakim jest niewystarczające zaangażowanie mężczyzn. Tego rodzaju działania przygotują do nowej sytuacji pojawienia się dziecka oraz zmniejszą związany z nią lęk. Przyszły tata musi być świadomy faktu, iż uczęszczanie do szkoły „rodzenia” dla mężczyzn nie wiąże się ze wstydem, lecz jest szansą na satysfakcjonujący samorozwój oraz nabycie niezbędnej wiedzy.

Okres prenatalny jako początek relacji matka–dziecko–ojciec

Matka odgrywa niewątpliwie ważną rolę w życiu i wychowaniu dziecka, należy jednak podkreślać znaczenie ojca, który również ma ogromny wpływ na prawidłowe funkcjonowanie i rozwój swojego potomka. Jego zaangażowanie powinno być widoczne już w okresie prenatalnym, podczas którego dochodzi do bardzo intensywnego rozwoju dziecka, zarówno fizycznego, jak i psychicznego (Shaffer 2008).

Już w drugim trymestrze dziecko odbiera wrażenia zmysłowe, mimo że nie integruje ich jeszcze w schematy spostrzeżeniowe, a także wyraża dyskomfort i chęć zmiany sytuacji poprzez kopanie i obroty. Połowa dzieci w szóstym miesiącu ciąży jest w stanie reagować strachem na silne dźwięki, co daje dowód na to, iż stają się one istotami czującymi i reagującymi jeszcze przed urodzeniem. Przeżywają w tym czasie proste emocje, które spowodowane są bodźcami zewnętrznymi lub stanem środowiska śródmacicznego – to odpowiedniki stresu lub zadowolenia (Kornas-Biela 2002).

Odpowiedniki negatywnych i pozytywnych uczuć przeżywanych przez dziecko w łonie matki mogą być spowodowane jej stanami emocjonalnymi. Odczuwane przez ciężarną napięcie, negatywny nastrój czy niepokój zmieniają pracę jej autonomicznego układu nerwowego. Mogą doprowadzić do zahamowania lub wzmożenia wydzielania różnych substancji chemicznych, takich jak adrenalina, noradrenalina, dopamina, serotonina bądź glukokortykoidy, które docierają do krwiobiegu dziecka i wywołują zmiany w zakresie pracy poszczególnych układów i w jego zachowaniu, np. mogą prowadzić do wzmożenia ruchów. Stres matki sprzyja nieprawidłowościom w rozwoju psychoruchowym, niedożywieniu, doprowadza do przedwczesnych porodów, a w najgorszym wypadku do śmierci płodu. Przeżywane w łonie matki stany mogą kształtować orientację emocjonalną, m.in. do zwiększonej skłonności do irytacji i płaczu oraz pobudliwości w okresie noworodkowym (Kornas-Biela 2002).

Zebrane informacje są dowodem na to, iż relacja ojca z matką ma duże znaczenie dla rozwijającego się płodu. Dobre samopoczucie ciężarnej jednak nie zależy jedynie od niej. Opiera się na współpracy z przyszłym tatą, który poprzez wsparcie udzielane partnerce wpływa na prawidłowy rozwój nienarodzonego jeszcze dziecka, a także daje początek głębokiej relacji między nim a potomkiem, który wkrótce przyjdzie na świat. Mówiąc o wsparciu mamy na myśli rozumienie przeżywanych przez ciężarną stanów i zmian w jej zachowaniu, stosowanie relaksacji i humoru, odsuwanie niepokojących myśli, cierpliwość oraz wspólne rozmowy.

Od teorii do praktyki
Okres po narodzinach dziecka jest bardzo intensywnym czasem w życiu każdej rodziny, dlatego ważne jest, aby matka w dalszym ciągu mogła liczyć na pomoc ze strony partnera. Oprócz wsparcia emocjonalnego duże znaczenie ma współpraca przy czynnościach związanych z opieką i pielęgnacją niemowlęcia, ponieważ kobieta, spędzając ze swoją pociechą znaczną część dnia, może czuć się zmęczona, zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Pożądane jest, aby mężczyźni zauważyli, że ich partnerki potrzebują chwili wytchnienia, skupienia się na sobie i odpoczynku, gdyż nie należy bagatelizować problemu depresji poporodowej, która spotyka ok. 10–15% młodych matek.

Profesor Cierpiałkowska podkreśla w swojej książce: Kobiety doświadczają różnych postaci zaburzeń przypominających stany depresyjne na krótko przed menstruacją, po urodzeniu dziecka i w okresie menopauzy. Te wszystkie sytuacje łączy zjawisko spadku poziomu estrogenu – hormonu, który wydaje się niezbędny do utrzymania u kobiet odpowiednio dobrego nastroju. Okres poporodowy jest tym szczególnym momentem, gdy obserwuje się różne zjawiska i stany psychiczne, które często bywają rozpoznawane jako jedno zaburzenie. Oto krótka charakterystyka trzech odrębnych zjawisk rozpoznawanych jako depresja:

1. Poporodowe przygnębienie – większość kobiet po urodzeniu dziecka przeżywa stany obniżonego nastroju. Stają się one płaczliwe, przygnębione, zalęknione i tracą apetyt. Temu samopoczuciu często towarzyszy przekonanie o własnej bezradności i bezsilności w sprawowaniu opieki nad dzieckiem (…).
2. Depresja poporodowa – przejawia się w postaci albo pojedynczego epizodu, albo uporczywie nawracającego zaburzenia depresyjnego. Stan psychofizyczny kobiety spełnia kryteria wielkiej depresji, czyli objawy występujące co najmniej dwa tygodnie i dotyczą różnych sfer jej funkcjonowania. Obniżeniu nastroju towarzyszą zaburzenia w sferze relacji społecznych, motywacji do działania oraz zaburzenia rytmu biologicznego i liczne objawy somatyczne. Istnieje też poważne zagrożenie wystąpienia prób samobójczych (…).
3. Psychotyczna depresja poporodowa – zaburzeniom nastroju towarzyszą urojenia i halucynacje na temat dziecka. Urojenia, że dziecko „jest demonem czy wcieleniem zła”, powodują, iż matka zachowuje się w sposób niebezpieczny dla noworodka (…) (Cierpiałkowska 2007, s. 247).

Młodzi rodzice nie powinni zapominać o pielęgnowaniu swojej relacji, mimo wielu obowiązków związanych z przyjściem na świat nowego członka rodziny. Wspólne spędzanie czasu w ciepłej i pełnej zrozumienia atmosferze może okazać się skutecznym czynnikiem zapobiegającym depresji u młodej matki. Wypoczęta i szczęśliwa kobieta realizuje się w nowej roli, czerpiąc z niej radość i satysfakcję. Dlatego tak ważne jest, aby ojcowie po wypełnieniu obowiązków zawodowych, choć na chwilę przejęli zadania swojej partnerki, pozwolili jej odetchnąć i poświęcić czas dla siebie, co z pewnością przyniesie pozytywne skutki dla ich relacji oraz pozwoli na wytworzenie się więzi emocjonalnej między ojcem a niemowlęciem.

Kształtowanie się relacji między ojcem a niemowlęciem różni się od jego więzi z matką, która od samego początku tworzy symbiotyczny związek z dzieckiem. Ojcowie muszą wykazać większą inicjatywę i włożyć więcej trudu w proces tworzenia się tej relacji. Mężczyzna aktywnie uczestniczący w każdym etapie życia swojego potomka to dobrze zapowiadający się opiekun, który będzie zdolny sprostać wyzwaniom związanym z jego wychowaniem.

Wnioski
Dziewięć miesięcy, w czasie których w łonie matki rozwija się dziecko, to intensywny czas przemian i rozwoju całej rodziny. Matka doświadcza szeregu zmian fizycznych i psychicznych związanych z okresem ciąży, natomiast przyszły tata musi przygotować się do wejścia w nową dla niego rolę. Dziecko przed narodzinami odbiera bodźce zewnętrzne i na nie reaguje, więc samopoczucie ciężarnej, jej doznania i doświadczenia, zarówno pozytywne, jak i negatywne, docierają w postaci substancji chemicznych do krwiobiegu dziecka i wpływają na jego funkcjonowanie. Wsparcie udzielane przez ojca, czyli rozumienie przeżywanych przez partnerkę stanów i zmian w jej zachowaniu, również pośrednio wpływa na to, jak rozwija się płód. Po narodzinach dziecka ważna jest pomoc okazywana młodym matkom, głównie ze strony najbliższych im osób. Wspólna opieka nad malcem umożliwi kobiecie chwilę relaksu oraz pozwoli budować, a następnie pogłębiać więź ojca z dzieckiem.

Przeprowadzona ankieta potwierdza istnienie problemu, jakim jest małe zaangażowanie przyszłych ojców w czasie oczekiwania na swojego potomka, a także w opiekę nad nim i wsparcie swojej partnerki po porodzie. Jednym z rozwiązań jest stworzenie instytucji „Tata w ciąży”, która poprzez stworzenie grupy wsparcia, mającej na celu podkreślenie roli ojca, czekających go wyzwań, a także ukazanie piękna bycia tatą, dałaby oparcie, rozwiała wątpliwości oraz zapewniła możliwość wymiany doświadczeń i podzielenia się obawami w męskim gronie. Byłaby to droga do dojrzałego ojcostwa, wiążąca się z zaangażowaniem, wysiłkiem i cierpliwością. Podczas trzymiesięcznego kursu w szkole utworzonej dla oczekujących potomka lub planujących założenie rodziny mężczyzn, stawialiby oni czoło nowym zadaniom, nabywali kompetencje, doświadczenie i wiedzę, związaną z wychowaniem i opieką nad dziećmi, w celu stworzenia im warunków do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju. Monitorowane przez psychologa forum internetowe, które działałoby w ramach instytucji, pozwoliłoby na wyrażanie opinii i zadawanie innym pytań. Możliwe również byłyby indywidualne spotkania mężczyzn z terapeutą, podczas których każdy z nich miałyby okazję do podjęcia kwestii, które wywołują niepokój, wątpliwości, czy budzą zainteresowanie.

Po narodzinach świat jest dla noworodka chaosem, dlatego tak ważna jest dobra relacja i współpraca między rodzicami, by dziecko mogło rozwijać się w środowisku, w którym kompetentne osoby przeprowadzą je przez drogę do samodzielności. Ważne jest, aby rodzice byli świadomi wzajemnych potrzeb, potrafili je komunikować i wiedzieli, w jaki sposób je zaspokoić. Nie mogą bać się wyrażania swoich emocji i je w sobie tłumić. Dzięki silnej więzi między członkami rodziny, w przyszłości dziecko już jako dorosły może rzutować wcześniej nabyte wzorce funkcjonowania na swojego potomka, a ten z kolei na swoje potomstwo. Cały ten proces zaowocuje w postaci świadomego, zaangażowanego i wspierającego się wzajemnie społeczeństwa.

Autorki są studentkami III roku psychologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.
*Konsultacja: dr Karolina Appelt

Bibliografia:

Cierpiałkowska, L., Psychopatologia. (s. 247). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR 2007.
Harwas-Napierała, B., Trempała, J., Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka (tom II, s. 38-43). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2002.
Schaffer, H. R., Psychologia dziecka. (s. 74-76). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2008.
Tabela 1. Wyniki ankiety

Pytanie	Procent osób, które udzieliły odpowiedzi
W jakim stopniu Pani partner angażuje się w opiekę nad dzieckiem?	Bardzo wysokim 10,4	Wysokim 29,2	Umiarkowanym 39,6	Niskim 16,7	Bardzo niskim 4,1
Jak Pani ocenia przydatność kursów dla przyszłych matek (np. w szkołach rodzenia)?	Bardzo przydatne 14,6	Przydatne 47,9	Umiarkowanie przydatne 31,3	Nieprzydatne 2,1	Zupełnie nieprzydatne 4,1
Czy chciałaby Pani, aby Pani partner uczestniczył w kursie dla przyszłych ojców?	Tak 72,9		Nie 25		Nie wiem 2,1
Jak Pani ocenia swoją wiedzę na temat rozwoju płodu, opieki nad dzieckiem, zmian fizycznych i psychicznych u kobiet podczas ciąży?	Duża 72,9		Średnia 27,1		Mała 0
Jak Pani ocenia wiedzę swojego partnera na temat rozwoju płodu, opieki nad dzieckiem, zmian fizycznych i psychicznych u kobiet podczas ciąży?	Duża 18,8		Średnia 54,2		Mała 27

Źródło: opracowanie własne