Miesięcznik „Remedium”

Autor: Kaja Chojnacka

Wiek pomiędzy 4. a 6. rokiem życia to czas dużych zmian, rozwojowych i środowiskowych. Łączy się on zwykle z czasem pójścia do przedszkola, co niesie dla dziecka nowe doświadczenia na wielu płaszczyznach funkcjonowania: poznawczej, emocjonalnej, społecznej. Nadal dużą rolę odgrywają dla dziecka rodzice, a w przedszkolu także nauczyciel – to oni mogą być osobami, które będą wspierać dziecko na kolejnych etapach rozwoju oraz pokazywać mu nowe możliwości i doświadczenia związane z nabywaniem wiedzy i umiejętności.

Zmianom w obszarze motorycznym i poznawczym towarzyszą także intensywne zmiany w sferze emocjonalnej i społecznej. Dzieci w wieku od 4. do 6. roku życia mają coraz lepszą świadomość siebie jako odrębnej osoby, której motywy i emocje mogą różnić się od tych przejawianych przez innych, np. opiekunów. Częścią tej świadomości, o czym wspomina  J. Matejczuk (Brzezińska 2014), jest umiejętność określenia własnych preferencji i cech (jeszcze na poziomie konkretnym), która kształtuje się w związku z możliwością porównywania i obserwowania różnych zachowań i ról obecnych w świecie społecznym.
Role te dzieci chętnie powtarzają w zabawie, w której coraz bardziej widoczne są określone zasady oraz elementy współpracy między jej uczestnikami.

Emocje w wieku przedszkolnym

W wieku 4 i 5 lat dominują emocje związane z oceną innych osób, nie są już one oparte głównie na obserwowanym zachowaniu płaczu czy śmiechu (Hurme 2002). Wraz z możliwościami wyboru działania pojawia się także poczucie winy oraz wstyd, dziecko uczy się wybierać między własnymi dążeniami a wymaganiami środowiska. Jednak nadal ma ono trudności w rozumieniu, że jedna sytuacja może wywoływać dwie skrajne emocje, np. można jednocześnie być szczęśliwym z powodu świętowania swoich urodzin, jak i smutnym, że nie będzie na nich ulubionego kolegi. Badania Harris i in. pokazały, że dzieci 5-letnie wykazują znajomość sytuacji, które mogą powodować pojawianie się podstawowych emocji takich jak złość, smutek i lęk. Powody emocji bardziej złożonych były dzieciom dostępne bliżej wieku wczesnoszkolnego – ok. 7 roku życia.

Podobnie jak wcześniej, okres od 4. do 6. roku życia wiąże się także z pojawieniem lęków rozwojowych (Ilg 2018). W wieku 4 lat jest to głównie lęk przed ciemnością, dzikimi zwierzętami czy o charakterze słuchowym (np. silniki). Wiek 5 lat charakteryzuje się niewielkim natężeniem lęków, choć lęk przed ciemnością nadal się utrzymuje. Większe ich nasilenie możemy zaobserwować w dzieci 6-letnich. Pojawiają się lęki przed światem nadprzyrodzonym (potwory, duchy, wiedźmy), żywiołami, czyjąś obecnością pod łóżkiem oraz obawa o chorobę lub śmierć rodzica.  Lęki te zwykle mają charakter przejściowy, choć mogą być w danych okresach bardzo nasilone.

Dziecko w wieku 4. do 6. lat jest więc bardziej zdolne do regulowania ekspresji własnych emocji, nazywania ich, jak i reakcji emocjonalnych innych osób. Uczy się także poprzez obserwację i reakcje dorosłych wyrażania emocji oraz hamowania negatywnych zachowań (Kielar-Turska 2009). Rozwój myślenia przyczynowo-skutkowego pozwala dziecku wnioskować o przyczynach pojawienia się emocji oraz skutkach zastosowanych sposobów i strategii (Brzezińska 2014). Dzieci w tym wieku są też bardziej otwarte na tworzenie bliskich relacji z innymi osobami – pojawiają się pierwsze przyjaźnie, ważni stają się nauczyciele czy rodzice innych dzieci. Pełnią oni, podobnie jak opiekunowie, ważną funkcję w modelowaniu strategii radzenia sobie z emocjami oraz uczenia dziecka pożądanych społecznie zachowań.

Adaptacja i emocje w przedszkolu

Więcej na temat adaptacji dziecka w przedszkolu pisałam w artykule Gdy dziecko idzie do przedszkola… („Remedium” nr 11/2019), warto jednak wspomnieć o adaptacji i samym uczęszczaniu dziecka do przedszkola w kontekście rozwoju emocjonalnego dzieci w wieku przedszkolnym, gdyż stanowi ono ważny obszar funkcjonowania w tym wieku. Gotowość do uczęszczania do przedszkola jest tutaj składową zarówno gotowości dziecka (poznawczej, emocjonalnej, społecznej), jak i rodzica oraz wybranej instytucji.  Jak wspomina J. Matejczuk (Brzezińska 2014), dzieci w wieku przedszkolnym wyrażają większą gotowość do wychodzenia poza środowisko rodzinne, co jest dla nich okazją do większej samodzielności i nabywania nowych kompetencji emocjonalnych i społecznych. Zdobyczą tego okresu jest rosnąca autonomia dziecka prowadząca do przejawiania inicjatywy w działaniu – osiąganiu celów, realizacji własnych potrzeb. Mimo tego pójście do przedszkola jest dla dziecka istotną zmianą i wymaga adaptacji do nowych warunków funkcjonowania. Jest to adaptacja na wielu poziomach – następuje zmiana miejsca, w którym dziecko najczęściej przebywa, na salę przedszkolną, zmiana opiekuna z rodzica na wychowawcę grupy, zmiana wymagań społecznych, konieczność współdzielenia opiekuna z dużą liczbą dzieci, nieraz samodzielnego radzenia sobie w sytuacjach trudnych (konfliktach z rówieśnikami, niepowodzeniami, trudnością w komunikowaniu potrzeb). Może to powodować nasilenie trudnych emocji u dziecka, jak i u rodzica. Dziecko nadal potrzebuje wsparcia osób dorosłych, zarówno w tym trudnym dla niego okresie, jak i później w toku edukacji przedszkolnej. Mimo rosnących kompetencji wyrażania emocji i radzenia sobie z nimi, proces samoregulacji nie jest doskonały. Dzieci w wieku przedszkolnym mają trudności w radzeniu sobie z porażką czy odraczaniu reakcji, nie zawsze umieją adekwatnie zareagować na niepowodzenie czy sytuację konfliktu. Uczą się kontrolować swoje zachowania i regulować emocje, wciąż jednak mogą pojawić się sytuacje, z którymi nie będą umiały sobie poradzić lub będą potrzebowały wsparcia. Okres przedszkolny to czas wielu wyzwań edukacyjnych i społecznych, nauki nowych ról i umiejętności, które wcześniej pozostawały poza zasięgiem możliwości dziecka. Wiążą się one z koniecznością współdziałania różnych obszarów rozwojowych, wychodzenia ku treściom nowym, które jeszcze, mimo że możliwe do opanowania, pozostają trudne, co może wiązać się z pojawieniem różnych emocji i potrzebą wsparcia przez dorosłych w tym zakresie.

Kompetencje emocjonalno-społeczne dzieci

Zarówno rodzice podczas codziennych zabaw i aktywności, jak i nauczyciele grup przedszkolnych mogą zwiększać i kształtować kompetencje emocjonalno-społeczne dzieci. Jest to istotne nie tylko z punktu widzenia późniejszej gotowości szkolnej, ale także całego procesu rozwoju dziecka. Wyposażenie dzieci w wiedzę na temat emocji i sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych pozwala im lepiej radzić sobie także na innych płaszczyznach – w kontaktach społecznych czy podczas zadań edukacyjnych. Obejmuje to nie tylko umiejętność nazwania i wyrażenia emocji swoich i innych, ale także naukę wdzięczności, odpoczynku, napinania i rozluźniania ciała czy dbania o własne potrzeby.

W jaki sposób można kształtować kompetencje emocjonalno-społeczne dzieci w wieku przedszkolnym? Niektóre z nich są podobne lub nawet identyczne, jak te dla młodszych dzieci, jednak wraz z rozwojem poznawczym dostępne są nowe sposoby, o które można poszerzać metody wykorzystywane w kontakcie z dzieckiem. Należą do nich:

• Nazywanie emocji dziecka: „Widzę, że cię to zasmuciło”, „Chyba bardzo się ucieszyłaś z przyjścia koleżanki” – wyraża to nie tylko akceptację dla uczuć dziecka, ale także zwiększa jego świadomość własnych stanów emocjonalnych i zdolność do refleksji na ich temat.
• Nauka rozpoznawania emocji, np. na obrazkach – starszym dzieciom można wprowadzić bardziej złożone emocje lub grać w „emocjonalne kalambury”.
• Nauka, gdzie w ciele „mieszkają” emocje, co pozwala później identyfikować emocje na podstawie sygnałów płynących z ciała.
• Wdrażanie do relaksacji, nauka korzystania z odpoczynku.
• Czytanie bajek terapeutycznych (np. „Świat emocji”, „Przygody Fenka”, „Garść radości, szczypta złości”) w celu zwiększania wiedzy na temat emocji i możliwości późniejszego odwołania się do emocji i sposobów radzenia sobie z nimi bohaterów bajek.
• Granie w gry planszowe – np. o tematyce emocji, np. „Odkrycia – poznać i zrozumieć siebie”, „Pytaki”, „Buziaki śmieszaki”, „Potwory do szafy”, które są okazją do poznawania emocji, nauki radzenia sobie z porażką, modelowania reakcji na niepowodzenie.
• Wprowadzenie miejsca wyciszenia, w którym dziecko może wyrażać trudne dla niego emocje (nie za karę), w którym ma dostępne materiały służące wyrażaniu emocji (plastelina, kartki, kredki, gniotki, gazety) – miejsce to wymaga wcześniejszego wprowadzenia, wytłumaczenia, do czego służy.
• Poprzez gry, bajki, w zabawie, wprowadzenie dziecku konkretnych sposobów radzenia sobie z trudnymi dla niego emocjami – wskazane jest, aby dziecko mogło je zastosować nie tylko w domu, np. rodzice mogą zgadzać się na wyrażanie złości krzykiem lub tupaniem, ale społecznie w wielu kontekstach nie będzie to akceptowane.
• Wdrażanie do obowiązków domowych w celu nauki szacunku dla pracy innych, dawania poczucia bycia częścią systemu rodzinnego, bycia potrzebnym, uczenia odpowiedzialności.
• Uregulowanie kwestii gier/bajek – mimo że mogą one nieść za sobą także korzyści dla rozwoju dziecka, warto określić czas, jaki dziecko może spędzać przed TV lub komputerem oraz dbać, aby treści, z którymi się spotyka, były dla niego odpowiednie. Gry lub bajki o dużym poziomie agresji, zawierające treści powodujące lęk mogą przyczyniać się do trudności emocjonalnych u dzieci.
• Nauka wdzięczności, wzmacnianie spontaniczności, podtrzymywanie zachwytu światem – warto pokazywać dziecku nie tylko jak radzić sobie z trudnymi dla niego emocjami, ale także jak podtrzymywać te, które są dla niego przyjemne.
• Nauka robienia czegoś miłego dla siebie, dbania o swoje potrzeby, także poprzez wyrażanie szacunku dla potrzeb dziecka, np. wtedy, kiedy nie chce już ono jeść obiadu.
• Mówienie o swoich emocjach – dzieci uczą się przez modelowanie, dlatego ważne jest, aby rodzice sami wdrażali to, czego chcą nauczyć dziecko.
• Stosowanie jasnych komunikatów i granic, mówienie o swoich potrzebach i oczekiwaniach.
• Dawanie dziecku wyboru – „Wolisz a czy b?”, co zwiększa świadomość własnych preferencji, wzmacnia poczucie skuteczności i odpowiedzialność za własne wybory.
• Nauka dziecka nazywania swojego nastroju, mówienia o swoich preferencjach, wyrażanie dla nich akceptacji.
• Towarzyszenie dziecku w razie porażki, nazwanie wtedy jego uczuć, pokazanie mu, jak może sobie z nimi poradzić. Jednocześnie modelowanie adekwatnych reakcji na niepowodzenie w przypadku wygranej dziecka.
• W razie potrzeby, gdy coś niepokoi rodzica, warto skorzystać z usług specjalisty.

U dzieci w wieku przedszkolnym rozwój procesów poznawczych stanowi podłoże dla rozwoju emocjonalno-społecznego, co skutkuje większą wiedzą dziecka na temat emocji i sposobów radzenia sobie z nimi, umiejętnością nazywania emocji swoich i innych oraz hamowania reakcji niepożądanych. Wsparcie opiekunów i rozwijanie przez nich kompetencji emocjonalno-społecznych dziecka może przyczyniać się do lepszego radzenia sobie w sytuacjach trudnych, szybszej adaptacji do nowych warunków oraz zwiększania zdolności do samodzielnego regulowania własnych emocji.

Bibliografia

Matejczuk J. w: Brzezińska A. I. (red.) (2014), Niezbędnik Dobrego Nauczyciela – Rozwój dziecka – wiek przedszkolny, Warszawa.

Faber A., Mazlish E. (1993), Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły, Poznań.

Harwas-Napierała B., Trempała J. (red.) (2002), Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych, Warszawa.

Harwas-Napierała B., Trempała J. (red.) (2009), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Warszawa.

Ilg, F. L., Bates Ames, L., Baker, S.,M. (2018), Rozwój psychiczny dziecka, Sopot.

 

Autorka jest absolwentką psychologii na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza, pracuje w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej z dziećmi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Obecnie w trakcie studiów z wczesnego wspomagania rozwoju dziecka.