Miesięcznik „Remedium”
Dobra relacja między uczniem a nauczycielem to niezastąpiony element szkolnej codzienności. Ma pozytywny wpływ na uczenie się, bo dzięki niej w grupie klasowej rozwija się życzliwość i zaufanie. Uczniowie lubiący swoich nauczycieli pracują z chęcią, zaangażowaniem i z wyższą motywacją. Nie obawiają się błędów i pomyłek, wiedząc, że nauczyciel pomoże w znajdowaniu rozwiązań, w poszukiwaniu wiedzy i w eksperymentowaniu. Uczniowie mający dobry kontakt z nauczycielem częściej biorą współodpowiedzialność za to, co dzieje się w klasie. Dobra relacja nauczyciel – uczeń przekłada się nie tylko na klimat współpracy, ale stanowi także ważne wyposażenie na dalszą życiową drogę i bezcenny wzorzec wartościowego kontaktu rozwijanego poza rodziną.
Szkolna relacja dziecko – dorosły
To, co nauczyciel może zrobić na rzecz dobrej relacji z uczniem, to przede wszystkim spotkać się z dzieckiem w dialogu. Podstawą wszelkiej jakości w życiu są właściwe stosunki międzyludzkie, komunikacja oparta na szczerości i uczciwości, akceptacja drugiego człowieka, jego uczuć, poglądów, wierzeń, które są realną częścią jego samego. O czym warto pamiętać, rozmawiając z uczniami? Celem rozmowy nauczyciela z uczniem może być chęć kontaktu, poznanie ucznia, jego zdania czy opinii na konkretny temat. Może to być ustalenie szczegółów jakiegoś wydarzenia, udzielenie informacji zwrotnej czy zawarcie kontraktu lub pozyskanie wiadomości niezbędnych do dalszej pracy dydaktycznej lub wychowawczej. Rozmowa, np. budząca motywację ucznia do zmiany postępowania, powinna być oparta na gotowości do współpracy i dążenia do kontaktu. Aby osiągnąć zamierzone efekty, warto dobrze znać zasoby poznawcze i potrzeby rozmówcy oraz mieć jasno określony cel. Przygotowanie do efektywnego wykorzystania tego czasu trzeba zacząć od odpowiedzi na pytanie: Po co spotykam się z uczniem? Podczas rozmowy warto dbać o wspólne dobre samopoczucie, gdyż atmosfera spotkania jest bardzo ważna. Zaproszony na rozmowę do wychowawcy (nauczyciela/pedagoga) uczeń może tę sytuację odczuwać jako niepewną i stresującą. Uczeń, który opowiada nauczycielowi o sprawach wyjątkowo dla siebie trudnych, potrzebuje czasu, by wyrazić to, co go niepokoi. Życzliwość nauczyciela, otwartość i szczerość ułatwi poradzenie sobie z trudnymi emocjami. Nie oznacza to jednak, że uczeń będzie od razu skłonny do rozmowy. Bywa, że się zbuntuje albo zrezygnowany podda sytuacji, tylko po to, by jak najszybciej skończyć spotkanie. Jeśli odmówi kontaktu, zignoruje słowa nauczyciela, trzeba będzie szukać innej drogi do niego. Aby nauczyciel mógł sam usprawniać kontakt z uczniami, musi pamiętać, że stosunki między nim a dziećmi mogą być dobre, jeżeli cechuje je:
- otwartość i przejrzystość, pozwalająca na autentyczność i uczciwość w kontaktach;
- wzajemna troska i szacunek, kiedy to każdy wie, że jest ceniony i dostrzegany przez drugą stronę;
- wzajemna zależność z poszanowaniem odrębności, pozwalające obu stronom na rozwój;
- wzajemne uwzględnianie potrzeb, tak by nic nie działo się kosztem którejś ze stron.
Szkoła to środowisko skupiające w jednym miejscu dorosłych, dzieci i młodzież. Sytuacja ta wymaga od nauczycieli szczególnej uwagi i wyczucia w kontaktowaniu się z młodymi ludźmi oraz kształtowania właściwego sposobu komunikowania się. Niejednokrotnie rozmawiając z uczniem można mieć wrażenie, iż nie jest się odbieranym zgodnie z zamierzonymi intencjami lub nie można nawiązać z nim kontaktu. Taka sytuacja ma miejsce w chwili, gdy nieświadomie wysyłamy komunikaty, które opóźniają, hamują lub całkowicie zatrzymują dwustronny proces komunikacji. Rozmowę z uczniem mogą ułatwić komunikaty traktujące uczniów poważnie, z założeniem chęci dialogu, bez względu na to, co się stało. Przekaz nauczyciela, ale i każdego dorosłego powinien:
- nie powodować strachu, lęku,
- nie poniżać,
- nie pomniejszać wartości,
- nie wywoływać poczucia niesprawiedliwości, poczucia klęski,
- nie ośmieszać.
Jeżeli w relacji ucznia z nauczycielem pojawią się wymienione elementy, to droga do kontaktu stanie się zamknięta, ponieważ zadziałają destrukcyjnie schematy, doprowadzające do izolowania się, a co za tym idzie braku nabywania zdolności do rozwoju. Dbałość o zasadę spójności pomiędzy tym, co nauczyciel mówi do ucznia, a tym co robi, może dać podstawy do odbudowania bezpieczeństwa i zaufania odczuwanego przez dziecko. Jeśli ustalone było jakieś konkretne działanie (np. kolejna rozmowa lub obietnica rozmowy z innym nauczycielem o sytuacji ucznia) – trzeba starać się dotrzymać słowa. Są dzieci, których zaufanie do dorosłych (także rodziców) zostało wcześniej wielokrotnie nadszarpnięte. Nauczyciel bywa czasami osobą, która ma szansę dać wzorzec bezpiecznego i opartego na dojrzałej lojalności kontaktu. W tej sytuacji stałość jego zachowań ma duże znaczenie.
Plan na rozmowę
W zależności od postawionego przez nauczyciela celu, należy zastanowić się nad przebiegiem rozmowy, jej formą i efektem, którego się spodziewamy. Należy wziąć pod uwagę osobowość i temperament ucznia, aby przyjąć właściwy sposób oddziaływania, zachowując świadomość komunikatów i postaw ucznia, których spodziewamy się podczas rozmowy oraz konsekwencji użytych przez nauczyciela słów. Słowa mają konkretne znaczenie, ale uczeń może nie dysponować takim samym ich zasobem. Jego rozwój poznawczy i intelektualny różni się od rozwoju dorosłego człowieka. Jeśli nauczyciel nie będzie rozumiany, uczeń przestanie go słuchać. Młody człowiek może wyciągnąć wniosek, że celem nadawcy jest tylko jego korzyść – chce pokazać swoją przewagę nad uczniem, wyższość i dominację. Dzieci szkolne są w różnym wieku rozwojowym, mają różnorodne doświadczenia rodzinne i środowiskowe. Wśród wychowanków są osoby z dysleksją, uczniowie z zaburzeniami emocjonalnymi, zaburzeniami rozwoju, z dysfunkcjami słuchowymi i artykulacyjnymi. Każdy z nich wymaga innego sposobu mówienia, rozmawiania. W szkolnych sytuacjach, trudnych emocjonalnie, zawsze korzystne są proste, konkretne słowa, proste zdania, spokojna mowa, zadawanie pytań i pytania do rozmówcy, czy potrzebuje dodatkowych wyjaśnień. To trudne wyzwanie dla nauczycieli. Wymaga terapeutycznego podejścia, nieustającego treningu i uważności, ale może przynieść rzeczywiste efekty w pracy i satysfakcję.
Sytuacje edukacyjne i wychowawcze
Relację z dzieckiem tworzą spotkania, w których rozmowa jest najważniejszym elementem. W szkolnym życiu sytuacji do takich spotkań jest wiele. Szczególna, ważna rola przypada wychowawcy klasy. Widzi on ucznia częściej w okolicznościach mniej sformalizowanych, lekcyjnych i jest osobą, która z racji pełnionej funkcji ma za zadanie występować w roli wspierającego. Należy teoretycznie przyjąć, że większą szansę na pozytywny kontakt i dobrą rozmowę z uczniem ma nauczyciel, który przebywa z dzieckiem codziennie. To jednak nie musi stanowić ograniczenia w relacji. Niezależnie od tego, jak często z danym dzieckiem pracujemy, zawsze możemy odnosić się do rozmowy jako narzędzia budującego wartościowy i rozwojowy kontakt. W prowadzeniu rozmów, które odnoszą się do trudnych zachowań dziecka, pomocne mogą być następujące wskazówki:
- Przekaz spostrzeżeń dotyczących problemu i zwrócenie uwagi na sprawy ważne oraz jasno formułowane oczekiwania.
- Określanie zasad ważnych do przestrzegania i odnoszenie się do granic, które należy szanować. Jeżeli wymaga tego sytuacja, poparciem mogą być zapisy statutu szkoły i określone procedury.
- Nazywanie nawet niewielkich zauważalnych pozytywnych zmian w funkcjonowaniu ucznia. Każdy komentarz do oceny powinien zawierać przykład potwierdzający, który etap pracy został przez dziecko właściwie wykonany.
- Nazwanie osiągnięć ucznia w rozmowach z rodzicami. Wiedza nauczyciela nt. ucznia może być tym elementem, który stanie się przeciwwagą dla negatywnego obrazu szkolnego funkcjonowania dziecka.
- Podkreślanie na forum klasy zaangażowania ucznia w pokonanie trudności. Zauważanie i pozytywne podkreślanie możliwości realizacji jego konkretnych sukcesów.
- Zadowolenie nawet z małych, zauważalnych zmian. Przekraczanie przez dziecko swoich ograniczeń to w dużej mierze pochodna przekonania nauczyciela, że taki sukces był możliwy i jego indywidualnego w to zaangażowania.
Nauczyciel w szkole z racji swojego stanowiska ma większe pole do działania. Jeśli do posiadanej władzy dołączy odpowiedzialność za młodego człowieka i własną dojrzałość, wówczas może kształtować relację z uczniem w sposób rozwojowy, konstruktywny, by przynosiła ona korzyści zarówno dziecku, jak i jemu samemu. W takim postępowaniu nauczyciel musi pamiętać, że w rozmowie biorą udział różni ludzie i są różne punkty widzenia. Pojawiające się trudności w relacji mogą również być sygnałem, że istnieją granice naszych możliwości i chęci zrozumienia uczniów, szczególnie tych, których sposób działania różni się od naszego.
Autorka jest psychologiem, pedagogiem, specjalistą psychoonkologii. Od lat zawodowo związana z Kliniką Onkologii i Chirurgii Onkologicznej Dzieci i Młodzieży, i Poradnią Zdrowia Psychicznego w Instytucie Matki i Dziecka. Autorka wykładów i szkoleń z zakresu psychoonkologii, a także autorskich warsztatów artterapeutycznych dla seniorów. Mama trójki dzieci.
