Miesięcznik „Remedium”
Rodzina jest pierwszym środowiskiem dziecka, której zadaniem jest tworzenie optymalnych warunków umożliwiających przygotowanie go do dorosłości i życia w społeczności. Niesprzyjające okoliczności rodzinne mogą prowadzić do powstania zakłóceń w rozwoju dziecka i wykształcenia nieadaptacyjnych wzorców zachowań, które pociągają za sobą wiele konsekwencji. Utrudniają realizowanie zadań rozwojowych, nie pozwalają na czerpanie satysfakcji z własnego życia. Wyrazem tego niekorzystnego, z punktu widzenia rozwoju, procesu jest podejmowanie ról w rodzinie, które za cenę pozbycia się własnej tożsamości służą utrzymaniu względnej równowagi rodziny. Wzrastające za fasadą swoich ról dzieci, ukrywają własne przeżycia i prawdziwe rodzinne problemy. Następnie odtwarzają je i przenoszą jako schematy funkcjonowania w relacjach ze środowiskiem: w przedszkolu, w szkole, w środowisku rówieśniczym czy – w przypadku osoby dorosłej – w zespole pracowniczym.
Aspekty negatywnej adaptacji dziecka w najbliższym środowisku
Rodzice ze swoimi możliwościami i deficytami tworzą najbliższe środowisko dziecka, które w sposób dynamiczny wpływa na jego funkcjonowanie i kształtowanie ścieżki rozwoju. Zdaniem badaczy niewydolność wychowawcza jednego lub obojga rodziców, wynikająca m.in. z przewlekłej choroby somatycznej lub psychicznej, może niekorzystnie wpływać na rozwój psychospołeczny dziecka. Obserwacja przebiegu linii życia potomstwa wzrastającego w obiektywnie trudnych dla siebie warunkach życia, skłania do konkluzji, że zjawisko ma charakter złożony i nieoczywisty. Trudne warunki nie muszą, jak się okazuje,
w sposób destrukcyjny determinować przyszłych losów młodego człowieka. W zależności od splotu różnych czynników możliwa jest bowiem pozytywna i negatywna adaptacja.
Nagromadzenie się czynników ryzyka związanych z nieprawidłowościami w opiece nad dzieckiem z jednej strony może zwiększać prawdopodobieństwo wystąpienia u niego problemów ujawniających się na różnych etapach życia i obszarach aktywności. Z drugiej strony jednak, co potwierdzają badania, przeszkody i trudności tkwiące w najbliższym otoczeniu równie dobrze mogą okazać się czynnikiem hartującym i rozwijającym zdolności adaptacyjne danego dziecka. Od czego więc zależy, w jaki sposób uformują się ścieżki życia młodego człowieka?
Obszar wpływu jakości funkcjonowania rodziny i relacji nawiązywanych przez rodziców z dziećmi jako czynników ryzyka wpływających na rozwój uzależnień behawioralnych nadal jest niedostatecznie opisany w dostępnej literaturze przedmiotu. „Istnieją jednak dane wskazujące na związek pomiędzy uzależnieniem lub problemowym korzystaniem przez nastolatka z Internetu a niedostateczną spójnością rodziny, konfliktami pomiędzy rodzicami oraz dzieckiem i rodzicami, a także postrzeganiem przez dziecko rodziców jako karzących, mało wspierających i ciepłych oraz zaangażowanych w życie nastolatka”1.
W przypadku nałogowego uprawiania hazardu badacze wskazują na istnienie następujących czynników ryzyka w obszarze rodziny: uprawianie przez jednego lub obojga rodziców problemowo hazardu, aktywne uczestnictwo dziecka w grach hazardowych
w okresie dzieciństwa lub zachęcanie dziecka przez rodziców do uczestnictwa w grach hazardowych, milczące przyzwolenie rodziców na gry hazardowe z rówieśnikami, niedostateczne wsparcie rodziców, brak kontroli rodziców nad zachowaniem dziecka oraz nieprawidłowe praktyki rodzicielskie, związane z egzekwowaniem dyscypliny2.
Wśród specyficznych czynników ryzyka badacze wymieniają, takie jak: podatność biologiczna i przekaz międzypokoleniowy, uzależnienia, silne stresujące doświadczenia związane z relacją z uzależnionym rodzicem. Do czynników niespecyficznych kwalifikuje się niską jakość funkcji rodzicielskich spowodowaną niedojrzałością i brakiem gotowości do jej podejmowania, ogólną dysfunkcjonalność rodziny (ubóstwo, brak pracy itp.)3. Badania udowadniają, że dzieci i nastolatki wywodzące się z rodzin, w których występują problemy uzależnienia od substancji psychoaktywnych, mają nawet trzykrotnie mniejsze szanse na pozytywną adaptację aniżeli ich rówieśnicy4. W przypadku problemu uzależnienia ryzyko wystąpienia problemów u dzieci dotyczy nie tylko podatności genetycznej, ale wiąże się z ekspozycją na doświadczanie niszczących skutków natury psychologicznej i społecznej związanych z obecnością nałogu, który dysharmonizuje życie rodzinne. Koncentracja współuzależnionego małżonka na uzależnionym partnerze skutecznie obniża jakość wypełnienia przez niego funkcji rodzicielskich, sprzyja deficytom w budowania więzi z dzieckiem i wykształceniu doświadczenia bazowego zaufania.
Badania wykazały, że w rodzinach, w których występuje problem uzależnienia, obserwuje się nasilenie objawów psychopatologicznych, trudności w realizacji zadań rozwojowych oraz obniżoną satysfakcję życiową5. Mimo że dzieci uzależnionych rodziców są bardziej podatne na wystąpienie problemowych zachowań i problemów natury psychologicznej, nie oznacza to, że wszystkie dzieci w takiej sytuacji skazane są na negatywną adaptację. Istnieje bowiem duża grupa młodych ludzi, która mimo niesprzyjającej atmosfery i warunków, osiąga pozytywną adaptację. Staje się to możliwe dzięki wpływom, akcentowanych w koncepcji resillience, czynników chroniących. Znaczenie chroniące mają takie zmienne jak: obecność stabilnego i opiekuńczego rodzica, który nie jest uzależniony, zasoby osobowościowe jednostki (np. temperament), dostępne źródła wsparcia (m.in. inni członkowie rodziny, inny dorośli, grupa rówieśnicza).
Pozytywna versus negatywna adaptacja
O tym, w jaki sposób ukształtują się ścieżki rozwoju dziecka decyduje interakcja pomiędzy czynnikami środowiskowymi a wewnętrznymi zasobami jednostki, pomiędzy czynnikami ryzyka a czynnikami chroniącymi. Warto pamiętać, że trudne warunki, jak już wcześniej zostało wspomniane, nie determinują negatywnej adaptacji, tzn. wykształcenia się niekonstruktywnych wzorców zachowania.
Trudności adaptacyjne mogą się ujawniać natomiast w sposób eksternalizowany i internalizowany. Wśród tych należących do pierwszej grupy należy wymienić: nadpobudliwość psychoruchową, zaburzenia zachowania, zaburzenia opozycyjno-buntownicze, zachowania ryzykowne. Natomiast wśród trudności ujawniających się w sposób skierowany do wewnątrz należą: zaburzenia lękowe, zaburzenia afektywne (depresja), niska samoocena i niskie poczucie własnej wartości, problemy w relacjach społecznych i intymnych6.
Pozytywna adaptacja, rozumiana jako dobre przystosowanie, oznacza natomiast, że dziecko pomimo niekorzystnych warunków życiowych potrafi korzystać z wewnętrznych i zewnętrznych zasobów, dostępnych zarówno w rodzinie, jak i w szeroko rozumianym otoczeniu społecznym. W efekcie, mimo niesprzyjających okoliczności, dziecko nie będzie przejawiało poważnych problemów psychicznych i/lub zachowań problemowych. Posiadane psychospołeczne kompetencje pozwolą mu na realizowanie w zadowalający sposób zadań rozwojowych. Wyrazem pozytywnej adaptacji jest m.in. wypełnianie zadań rozwojowych, doświadczanie pozytywnych stanów psychologicznych, innymi słowy dobre samopoczucie, zadowolenie ze swojego życia. W okresie wczesnego dzieciństwa za obiektywny wskaźnik pozytywnej adaptacji przyjęto w literaturze uważać bezpieczną więź z opiekunem, a w okresie nauki szkolnej – dobre oceny i prawidłowe relacje rówieśnicze7.
Role podejmowane przez dzieci w rodzinie dysfunkcyjnej
Głównym celem roli staje się zamaskowanie własnych przeżyć i utrzymanie status quo systemu rodzinnego, poprzez odwracanie uwagi od znaczenia trudnej do zniesienia sytuacji rodziny. Ostatecznie rola nieświadomie staje się sposobem na przeciwdziałanie rozpadowi rodziny i zachowanie homeostazy. Nie odbywa się to jednocześnie bezkosztowo. Własne potrzeby i uczucia zostają zanegowane i odrzucone. W efekcie nawiązywanie, budowanie bliskich i satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi staje się, mimo tęsknoty i pragnienia bliskości, niemożliwe.
W literaturze można natknąć się na różne terminy używane do opisania poszczególnych ról. Bez względu na klasyfikację zwracają one uwagę na trzy zasadnicze obronne tendencje prowadzące do ich ukonstytuowania: przejmowanie odpowiedzialności i funkcji opiekuńczych, łagodzenie napięcia w rodzinie, dostosowywanie się do sytuacji. Wśród ról wymienia się najczęściej następujące: Bohater Rodzinny, Zagubione Dziecko, Maskotka i Kozioł Ofiarny. Role przy tym, które podejmują dzieci, mają bardzo często charakter mieszany, są podejmowane w zależności od sytuacji mającej miejsce w danym momencie w rodzinie8.
Bohater Rodzinny – tę rolę zwykle podejmuje najstarsze dziecko z rodzeństwa. Identyfikuje się z rolą rodzica zarówno wobec rodzeństwa, jak i samych rodziców, próbując rekompensować ich trudności. Pomaga rodzicom rozwiązywać ich problemy. Przejmuje przynajmniej część ich obowiązków, negując lub ignorując własne potrzeby. Cechuje się niewspółmierną do wieku odpowiedzialnością i obowiązkowością. Dziecko bohater najczęściej odnosi sukcesy w nauce czy w innych dziedzinach życia. W życiu dorosłym również odnosi sukcesy zawodowe. Nie lubi korzystać z oferowanej mu pomocy. Ciężar przejmowanej odpowiedzialności, obowiązki wobec rodziny, samotność sprawiają, że zazwyczaj nie potrafi odpoczywać i zaniedbuje siebie. Fakt, że doskonale sobie radzi i stawia czoło różnym przeciwnościom, wzmacnia jego poczucie wartości i wyjątkowości, maskując lęk czy niepewność.
Dziecko we Mgle (także Aniołek, Niewidoczne Dziecko) – tę rolę podejmuje dziecko, które szuka ratunku w tworzeniu własnego świata fantazji. Pożywką, na której buduje ono swój wyobrażeniowy świat, stają się m.in. książki, marzenia, filmy, gry komputerowe czy Internet. Wycofuje się z relacji, stając się jakby niewidoczne. Nie sprawia problemów ani w rodzinie ani w szkole, stara się bowiem nie zwracać na siebie uwagi. W grupie rówieśniczej pozostaje raczej na uboczu. Podstawowym sposobem radzenia sobie z trudnościami Dziecka we Mgle staje się ucieczka i ukrywanie własnych przeżyć. W związku z tym można podejrzewać, że młody człowiek funkcjonujący w tej roli może wykazywać skłonności do nadmiarowego korzystania z mediów elektronicznych i Internetu. Interaktywny świat może oferować dziecku zaspokojenie jego potrzeby pozostawania w świecie fantazji, w którym ma o wiele większy wpływ na to, co się dzieje oraz pozwala mu na dystansowanie się od rzeczywistych trudności.
Maskotka (Błazen) – to rola, w którą wchodzi dziecko, które rozładowuje pojawiające się w rodzinie napięcie. Czerpie wzmocnienie z bycia w centrum uwagi i zainteresowania. Jest niewidoczne w tym sensie, że trudno je traktować poważnie. Smutek, lęk czy cierpienie zostają odwrócone w śmiech, zabawę. Dziecko osadzone w takiej roli może stać się ofiarą nadużyć, w tym m.in. przemocy seksualnej, cyberprzemocy czy przemocy rówieśniczej. Uległość pozwala mu bowiem zapewnić sobie upragnione zainteresowanie i akceptację.
Kozioł Ofiarny (Wyrzutek) – to rola, w której dziecko koncentruje na sobie uwagę poprzez sprawianie trudności i kłopotów (np. zachowania ryzykowne, konflikty z prawem). Dziecko skupia na sobie złość wszystkich członków rodziny, odsuwając jednocześnie uwagę od jej problemów. Czuje się opuszczone i szuka pomocy poza rodziną. W środowisku rówieśniczym nierzadko doświadcza upokorzeń, odrzucenia, zabiega więc o akceptację grup (najczęściej nastawionych antyspołecznie), w których może coś znaczyć. Podejmowane przez niego działania agresywne mogą być rozumiane jako wyraz chęci wzięcia odwetu na rodzicach9.
Jak rozpoznać negatywne skutki roli i im przeciwdziałać?
Starając się rozpoznać, czy dziecko funkcjonuje w danej roli, powinniśmy zwrócić uwagę na następujące aspekty:
specyficzne zachowania wpisujące się w obraz danej roli (np. nadmierna odpowiedzialność, ściąganie na siebie złości i frustracji w grupie rówieśniczej itp.),
poczucie braku wpływu na różne sytuacje,
niestabilna samoocena,
trudności w budowaniu relacji międzyludzkich (problemy w relacjach w grupie rówieśniczej),
negowanie i zaprzeczanie prawdziwym emocjom.
Jednocześnie należy pamiętać, że role przyjmowane przez dziecko są wynikiem nieświadomego procesu i próbą poradzenia sobie z trudną sytuacją. Dzieci czy adolescenci raczej nie będą zatem samodzielnie szukać pomocy. Wyjątkiem jest dziecko w roli kozła ofiarnego, który swoimi problemami np. w relacjach w rówieśnikami ściąga na siebie uwagę innych dorosłych i nieświadomie mobilizuje do podejmowania interwencji. Ocenianie czy nadawanie etykiet w przypadku pracy z dzieckiem, w którym dostrzegamy znamiona pełnionej roli, niczego dobrego nie wniesie. Wręcz przeciwnie. Może zniechęcić dziecko nie tylko do nas, ale i do szukania w przyszłości pomocy u innych dorosłych. Fundamentem do wspólnej pracy z dzieckiem czy nastolatkiem w takiej sytuacji jest zbudowanie z nim kontaktu i relacji, które otworzą przestrzeń do dalszej pracy. W pracy nad wydobywaniem osobistego potencjału dziecka zidentyfikowanego z rolą możemy wyodrębnić następujące obszary:
Tworzenie zaufania i atmosfery bezpieczeństwa
Atmosferę zaufania i bezpieczeństwa budują jasne i przewidywalne sytuacje. Warto więc wprowadzić czytelny kontrakt i zasady. Zmiany, zwłaszcza te nieprzewidywalne dla dziecka, powinny być w uważny sposób omawiane.
Nawiązywanie kontaktu i budowanie relacji
To baza do jakiejkolwiek dalszej pracy. W zbudowaniu dobrego kontaktu pomagają okazywanie życzliwości, autentycznego zainteresowania i zrozumienia.
Praca nad kontaktem z prawdziwymi uczuciami i przeżyciami
W tym obszarze nieocenione okazują się techniki aktywnego słuchania, a zwłaszcza odzwierciedlanie uczuć. Jeżeli dziecko neguje przeżywanie emocji lub zaprzecza naszym interpretacjom, możemy poprosić o skorygowanie naszej hipotezy. Jeżeli niechęć dziecka do przyznawania się do swoich uczuć jest na tyle duża, że nie pozwala na otwarte przyznawanie się do przeżywania przykrych emocji, należy to uszanować, ale nie pozostawać niemym. W takiej sytuacji pomocne jest, choć w praktyce może wydawać się bardzo trudne, opisywanie sytuacji oraz tego, co dzieje się z dzieckiem, np. Wydaje mi się, że trudno jest ci czasem rozmawiać o swoich uczuciach. Może niepokoisz się, że za bardzo ciebie poznam.
Praca nad samooceną i pogłębianiem wiedzy o sobie
Brak dobrej więzi i niestabilność rodziców – czynniki, które popychają do wchodzenia w role, skrywają również niestabilne i niepewne poczucie własnej wartości. Ważnym elementem pracy nad samooceną jest nie tylko wzmacnianie i akcentowanie mocnych stron dziecka, ale także wychwytywanie i nazywanie jego potrzeb. Dzięki temu dziecko ma okazję doświadczyć, że jego skrywane potrzeby i pragnienia mogą być dla kogoś ważne i mają znaczenie.
Praca nad poczuciem wpływu
Dotyczyć to może bardzo prostych czynności, takich jak wybór zabawy, miejsca, sposobu spędzania czasu wolnego czy innej aktywności.
Tworzenie okazji do swobodnej aktywności
Wprowadzanie okazji do swobodnej aktywności, zabawy sprzyja uruchamianiu kreatywności i doświadczaniu przyjemności. Dziecko w roli często ma duży kłopot w czerpaniu autentycznej radości w codziennych sytuacjach10.
Autorki są psychoterapeutkami. Pracują na co dzień z dziećmi, młodzieżą i osobami dorosłymi.
1 Raport z badań: Czynniki związane z hazardem, kompulsywnymi zakupami oraz nadużywaniem Internetu wśród młodzieży w wieku 12-19 lat, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2015, s. 4-5.
2 Tamże, s. 7.
3 I. Grzegorzewska, L. Cierpiałkowska, dz. cyt. s. 222-223.
4 Tamże, s. 228.
5 Tamże, s.227-228.
6 Tamże, s. 223.
7 Tamże, s. 224.
8 B.E. Robinson, J. L. Rhoden, Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholików, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2005, s. 51-55.
9 Tamże, s. 55-63.
10 Tamże, s. 105-109.
