Miesięcznik „Remedium”
Umiejętność prowadzenia dialogu i wspieranie innych w rozwiązywaniu problemów za pomocą pytań, to szczególna umiejętność pozwalająca uczestnikom rozmowy na współpracę i wymianę poglądów oraz jednoczesne kreatywne i samodzielne dochodzenie do własnych rozwiązań i odkryć. W przestrzeni szkolnej, w której dorośli pragną urzeczywistnić wizję absolwenta samodzielnego, niezależnego i kreatywnego, coachingowe wykorzystanie pytań staje się wyzwaniem i jednocześnie główną metodą wspierania procesów kształtowania osobowości.
Rozwiązywanie problemów i sytuacji wychowawczych z uczniem za pomocą dialogu, zwane też podejściem coachingowym, to metoda nastawiona na wsparcie ucznia w samodzielnym radzeniu sobie z sytuacją. Zakłada zdolność ucznia do samodzielnej refleksji i do dokonania konstruktywnego wyboru. Rolą nauczyciela jest podążanie za uczniem i za pomocą pytań wspieranie jego refleksji nad możliwymi rozwiązaniami, konsekwencjami i ewentualnymi alternatywami działań.
Korzyści z zadawania pytań
Wyobraźmy sobie sytuacje, w której uczeń kilka razy w tygodniu przychodzi na lekcje spóźniony. Podejście oparte na zadawaniu pytań i samodzielnym rozwiązaniu problemu przez ucznia mogłoby wyglądać np. tak:
– Widziałem, że w tym tygodniu sześć razy przyszedłeś na naszą lekcję długo po jej rozpoczęciu. Słyszałem też, że zdarza się to na innych lekcjach. Opowiedz mi o tym.
– Eee… no to tylko parę razy. To już się nie powtórzy…
– Czyli chciałbyś to przerwać i przychodzić punktualnie?
– No… tak.
– Jak myślisz, co mógłbyś zrobić, żeby przychodzić o czasie?
– No musiałbym po prostu o tym pamiętać.
– Co utrudniało Ci pamiętanie o dzwonku w minionym tygodniu?
– Nie słyszałem dzwonków. One są u nas za ciche.
– Ohm…, Co mógłbyś zrobić, żeby lepiej słyszeć dzwonek?
– Może mógłbym ciszej słuchać muzyki.
– Czy dobrze rozumiem, że w czasie przerwy słuchasz muzyki przez słuchawki i dlatego nie słyszysz dzwonka?
– No tak, bo to jest taka gra, że tam się nie da wyciszyć. I jak tak się rozegram, to potem nagle już dawno jest po dzwonku.
– Podsumujmy. Kiedy grasz na smartfonie w czasie przerwy ze słuchawkami na uszach, to jesteś tak zajęty, że nie słyszysz dzwonka i dlatego spóźniasz się na lekcje?
– No właśnie…
– Jak mógłbyś rozwiązać ten kłopot?
– Ustawić sobie stoper?
– Jak Ci to pomoże?
– No wyświetli się zegar i przerwie grę…
– To ciekawy pomysł. Spróbuj tak na najbliższej przerwie i zobaczmy, jak to zadziała.
Zwróćmy uwagę na kilka charakterystycznych elementów tej rozmowy.
W pierwszym kroku nauczyciel nazywa fakty, jakie miały miejsce i które wpłynęły na jego zaniepokojenie. Unika oceniających słów starając się chronić ucznia przed etykietą (spóźnialski) i zapraszając do rozmowy. Skupia uwagę na budowaniu relacji, nie zaś na rozliczeniu ucznia.
W drugim kroku korzysta z umiejętności uważnego słuchania i wykorzystuje wypowiedź ucznia, ignorując próbę zamknięcia tematu. Kieruje swoją uwagę na ukrytą w słowach ucznia potrzebę efektywności i przestrzegania zasad oraz próbuje je nazwać. Przychodzi to nadspodziewanie łatwo, więc kolejny krok zmierza w stronę ustalenia sposobu osiągnięcia celu: Co mógłbyś zrobić?
Jest to pytanie, które może wprost prowadzić do wymyślenia przez ucznia strategii działania, ale ze względu na jego uniki pełni w tej rozmowie także rodzaj katalizatora, który pomoże mu zmierzyć się z rzeczywistymi przyczynami spóźnień. Kiedy nawiązujemy relacje i budujemy za pomocą życzliwości i wrażliwej obecności bezpieczeństwo, znacznie łatwiej jest o porozumienie.
Kolejne pytania oparte na parafrazowaniu wypowiedzi ucznia (słucham uważnie i wykorzystuję słowa ucznia do nazwania sytuacji) odkrywają rzeczywiste powody spóźnień. Przypomnijmy: celem nauczyciela było pomóc uczniowi znaleźć rozwiązanie, a nie przeprowadzić śledztwo w sprawie spóźnień.
Kiedy rozmowa staje się racjonalna, a uczeń nazywa problem, nauczyciel kolejny raz parafrazuje nazywając swoimi słowami rzeczywistą przyczynę. Teraz jesteśmy w realnym świecie przyczyn i skutków i możemy poszukać rozwiązania. Stąd ponownie pojawia się pytanie do ucznia o sposób poradzenia sobie z przyczyną. W zależności od przebiegu rozmowy takich nawrotów może być wiele. Warto uzbroić się w cierpliwość i zaufać, że uczeń naprawdę chce rozwiązać problem, a jego kluczenie jest sposobem na poradzenie sobie z różnorodnymi trudnościami (np. wstyd, lęk, niepewność itp.).
Pomysł ucznia może być dla nauczyciela zaskakujący, tym bardziej ważne jest pytanie kierujące uwagę ucznia na efektywność jego pomysłu i na proces oraz konsekwencje wyboru. Jeśli pomysł strategii jest już umotywowany refleksją nad konsekwencjami, nauczycielowi pozostaje zachęcenie do wypróbowania go przy jednoczesnym wsparciu zawartym nie tylko w zapowiedzi monitorowania zdarzeń, ale także w zaproszeniu do wspólnej oceny działania (ewaluacji).
Podobne sposoby prowadzenia rozmowy znane są z takich metod jak Metoda bez obwiniania czy Metoda wspólnej sprawy. (Patrz także Rozmowa wspierająca zmianę).
Za każdym razem, gdy dorosły rezygnuje z pozycji formalnego autorytetu na rzecz postawy żywo zainteresowanego mentora, między mistrzem i uczniem pojawia się jedna z najważniejszych i niepowtarzalnych więzi. To więź wymiany i wzajemnego wsparcia. Symfonia emocji płynących z zaspokojonych potrzeb troski, wsparcia i przyczyniania się do bogactwa innych ludzi z jednej strony, a z drugiej z zaspokojonych potrzeb bycia wspieranym i ważnym dla kogoś znaczącego, potrzeb rozwoju i samorealizacji, a nade wszystko potrzeb dostrzegania sensu swojego istnienia. Nie mówiąc już o delikatnej pieśni emocji związanych z zaspokojeniem potrzeby bliskości zrozumienia i współpracy.
Dialog w praktyce
Prowadzenie dialogu wspierającego zmianę ucznia wymaga czasem sięgnięcia po coś więcej niż postawa coacha korzystającego z pytań sokratejskich. W przykładzie rozmowy z uczniem uczestniczącym w programie PNZ nauczyciel nie tylko zadaje uczniowi pytania, ale w chwili bezradności wspiera go, podpowiadając rozwiązania i sprawdzając reakcję. Ta postawa mentora dzielącego się swoimi pomysłami, bez intencji uznania ich za jedynie właściwe, to szczególna umiejętność pozwalająca na towarzyszenie uczniowi w zadaniu. Dzieje się to bez nadużywania naturalnej różnicy doświadczenia, z jednoczesną otwartością na uczenie się możliwości i priorytetów ucznia.
Zasadnicze dla tego podejścia jest kilka elementów.
Osobiste przekonania i postawa nauczyciela związana ze świadomym wyborem celów i metod. Nauczyciel, który pragnie nie tylko rozwiązać problem, ale jest nastawiony na wykorzystanie sytuacji do wsparcia ucznia w samodzielnym zdobywaniu doświadczenia, wybierze podejście coachingowe. Jeżeli jednak celem będzie doraźne zamknięcie sytuacji, to takie nastawienie zdeterminuje raczej postawę wskazywania rozwiązań i egzekwowania realizacji.
Przeszkodą w stosowaniu metody pytań i dialogu może być skupienie nauczyciela na własnych pomysłach, na osobistych wartościach i wzorcach rozwiązań. To przywiązanie do utartej strategii może być tak silne, że trudno jest dopuścić odmienne pomysły ucznia lub w ogóle otworzyć przestrzeń na uczniowską aktywność i samodzielność. Potrzebna jest zatem pokora i dystans wobec samego siebie. A także zaufanie do potencjału i mądrości ucznia
Obdarzenie ucznia zaufaniem, że jest on zdolny do samodzielnego podejmowania decyzji i konstruktywnych rozwiązań, to nie lada wyzwanie. Wymaga nie tylko umiejętności i kompetencji komunikacyjnych czy wychowawczych. Aby takie zaufanie było możliwe, nauczyciel może przyjąć postawę otwartego eksperymentatora, który otwiera możliwości i z pokorą oraz nadzieją czeka na efekty. Jeśli jednak nauczyciel porzuci tę postawę i wskaże właściwy, jego zdaniem, kierunek, szansa na nowe doświadczenie ucznia bezpowrotnie znika, a schemat braku zaufania i relacja zarządca-wykonawca utrwala się.
Styl rozwiązywania problemów w szkole nie pozostaje bez wpływu na ten proces. Jeśli społeczność dorosłych w placówce nastawiona jest na uczenie uczniów samodzielności i autonomii, to taka postawa sprzyja nauczycielom stosującym dialog i podejście coachingowe. Jeśli jednak szkoła nastawiona jest na sztywne reguły, bezwzględne egzekwowanie poleceń i z góry przyjętych rozwiązań, indywidualna postawa otwartości i dialogu może być dla nauczyciela bardzo trudna i wiązać się z zagrożeniem poczucia bezpieczeństwa i potrzebami akceptacji i współpracy. Z uwagi na to, że w większości szkół mieszają się różne kierunki i podejścia, niezbędna jest osobista odwaga nauczyciela, by podejmować wyzwania w dialogu z uczniem, nawet gdy takie metody nie znajdują uznania innych nauczycieli.
Pewną szansą jest oczywiście fakt, że w wielu szkolnych sytuacjach nauczyciel poszukuje okazji, by nawiązywać bezpośredni osobisty kontakt z uczniem. Im więcej takich osobistych relacji, tym większa szansa na wzrastanie poczucia bezpieczeństwa ucznia.
Empatia
Podstawowym elementem pracy pytaniami jest słuchanie ucznia i empatia dla jego sposobu myślenia, a nade wszystko jego emocji. Na temat uważnego słuchania wiele już napisano, a słowo empatia odmieniane jest przez wszystkie możliwe rozumienia, jakie tylko zdolny jest wymyśleć człowiek. Co jednak znaczy?
Kiedy myślę o empatii w procesie wspierania ucznia w poszukiwaniu rozwiązań, nieodłącznie towarzyszy mi poczucie, że nie chodzi o technikę czy pytania, ale o emocje i postawę szacunku i oddania. I to o emocje nauczyciela, który pozostaje z uczniem w tym magicznym związku emocjonalnym, jakie daje zanurzenie się w głębokim kontakcie z jego przeżyciami, emocjami i sposobem myślenia. Jest to połączenie bliskości, które pozwala doświadczyć głębokiej więzi i zrozumienia, w którym żadna strategia, ani technika nie mają już znaczenia, ponieważ intuicja poprowadzi nas do pytań i refleksji, które pozwolą podjąć optymalne decyzje.
Z punktu widzenia odkryć neurobiologii jest oczywiste, że metoda dialogu i pytań nie pozostaje bez wpływu nie tylko na utrwalenie autonomii i samoodpowiedzialności uczniów, ale także przyspiesza proces uczenia się i ułatwia proces wnioskowania. Relacja społeczna i poczucie bezpieczeństwa, które jest nieodłącznym elementem rozmowy wspierającej ucznia, przyczynia się do utrwalania wewnętrznego przekonania ucznia o jego kompetencjach, jednocześnie wspierając tworzenie się nowych połączeń w mózgu.
Prowadząc rozmowę metodą sokratejską nie można zapominać o możliwościach rozmówcy. Sytuacja szkolna może przypominać spotkanie coacha i klienta. Jednak z pewnością uczniowie bardziej potrzebują podejścia, w którym obok coacha mają do czynienia z mentorem. Mentor stosujący podejście coachingowe nie tylko zadaje pytania, ale także prowadzi ucznia ku dostępnym dla niego rozwiązaniom. Stawia je w sposób, który stopniuje trudności, jednocześnie czasem podpowiadając, a nawet sporadycznie używa dyrektywnej postawy dla wsparcia ucznia. Zasadniczy staje się tutaj balans pomiędzy stawianiem uczniowi wyzwań za pomocą pytań, poprzez ułatwienia w postaci np. ograniczonych wyborów, aż wreszcie po nakazowe wskazanie zadań, które pomogą mu osiągnąć sukces.
W początkowym przykładzie taki balans może być odzwierciedlony następującymi możliwymi wypowiedziami nauczyciela:
– Co mógłbyś zrobić, co by Ci pomogło? (Rozwiązanie podaje uczeń)
– Masz do wyboru: albo poszukać wspólnie ze mną rozwiązania i spróbować uniknąć konsekwencji spóźnień albo nadal otrzymywać uwagi i powiększyć zaległości. Co wybierasz? (Ograniczony wybór)
– Ok. Zrób tak i opowiedz mi, co z tego wyszło. Do zobaczenia jutro. (Dyrektywne polecenie – zapowiedź wspólnej oceny rozwiązania)
Połączenie postawy sokratejskiej z ograniczoną dyrektywnością jest szczególnie ważne w przypadku uczniów, którzy przejawiają trudne zachowania, ponieważ ich poczucie własnej wartości i wiara w samodzielne rozwiązanie problemu są małe z powodu negatywnych doświadczeń i czasem rozwijającego się cyklu zniechęcenia. Dlatego wyczucie nauczyciela, właściwy dobór technik, a przede wszystkim postawa eksperymentatora otwartego na różne możliwości i wolnego od etykietowania, stanowi podstawę w drodze do sukcesu.
PRZYKŁADOWE PYTANIA PRZYDATNE W PROWADZENIU DIALOGU METODĄ SOKRATEJSKĄ
Pytania wyjaśniające
− Co rozumiesz przez…?
− Co jest tu dla Ciebie najważniejsze?
− Jak … ma się do … ?
− Jaki jest związek … z …. ?
− Jak można to powiedzieć w inny sposób?
− Jak myślisz, co jest w tym najważniejsze?
− Czy chodzi Ci przede wszystkim o … czy o …. ?
− Jak to się łączy z naszą dyskusją /problemem/ zagadnieniem?
− Powiedz proszę, jak zrozumiałeś to, co powiedział ….
− Czy dokładnie to miałeś na myśli?
− Jaki mógłbyś podać przykład?
− Czy chcesz to dodatkowo wyjaśnić?
− Co jeszcze mógłbyś o tym powiedzieć?
Pytania badające powody i dowody
− Z jakiego powodu tak uważasz?
− Co sprawia, że tak myślisz?, że to jest dobre/właściwe?
− Co doprowadziło Cię do takiego przekonania?
− Skąd nabyłeś takie przekonanie?
− Jak to się wiąże z naszym przykładem?
− Co mogłoby Cię przekonać do…?
− Jak to udowodnić?
− Co kolejno myślałeś, zanim doszedłeś do takiego wniosku?
− Na jakiej podstawie sądzisz, że jest właśnie tak?
− Co jeszcze może to potwierdzić?
− Co jeszcze pozwoliłoby nam się upewnić?
− Dlaczego tak się zdarza?
− Z jakiej przyczyny?
− Pokaż mi… jak?
− Skąd się o tym dowiedziałeś?
− Jak do tego dotarłeś?
Pytania o punkt widzenia i perspektywę
− Co mógłby powiedzieć na to ktoś, kto ma inny punkt widzenia?
− Jak inaczej można na to spojrzeć?
− Jakie może być uzasadnienie?
− Co o tym sądzisz?
− Z jakiego powodu jest to niezbędne?
− Jaka jest alternatywa?
− Jaka jest różnica między… a …?
− Jakie są mocne i słabe strony …?
− Co łączy, a co różni te sprawy?
− Jak można porównać.. z …?
Pytania badające implikacje i konsekwencje
− Co z tego może wyniknąć?
− Kiedy powiedziałeś, że…, to czy zakładałeś, że …?
− Co jest najlepsze? Z jakiego powodu?
− Z jakiego powodu uważasz to za ważne?
− Jeżeli tak by się zdarzyło, to co jeszcze z tego wyniknie? Dlaczego?
− Jakie mogą być konsekwencje takiego działania?
− Na ile jest to zgodne z tym, co ustaliliśmy wcześniej?
Pytania dotyczące pytań
− Czy to jest to, co …?
− Czy to pytanie wymaga od nas dokonania oceny?
− Czy jest łatwo, czy trudno odpowiedzieć na to pytanie? Dlaczego?
− Co to znaczy?
− Co sprawia, że zadałeś to pytanie?
− Czy można inaczej sformułować to pytanie?
− Jak inaczej można o to zapytać?
− Jakie jeszcze pytania można zadać na ten temat?
W skutecznym zadawaniu pytań pomaga kierowanie się następującymi zasadami:
- Daj czas na przemyślenie odpowiedzi. Pozwól rozmówcy zastanowić się nad pytaniem, zanim poprosisz go o odpowiedź. Zasada 8 sekund.
- Unikaj pytań typu tak – nie. Prowadzą one donikąd i nie wspierają ani myślenia, ani dyskusji.
- Unikaj pytania – dlaczego? Pytanie to w relacji bezpośredniej może wzbudzać poczucie winy lub zagrożenia. Korzystaj z pytań – dlaczego? – tylko w sytuacji, gdy chodzi o obiektywne wyjaśnienia (np. Dlaczego spotkania po południu pomagają innym uczniom)
- Nie pytaj „Czy rozumiesz /rozumiecie?”. Zastępuj to zdaniem „Podaj mi przykład, tak abym upewnił się, że rozumiem”.
- Upewnij się, że uczestnicy mają dostateczne podstawy i zasoby do odpowiadania na zadawane pytania.
- Użyteczne są pytania twarde i zamknięte. Pytania twarde wspierają myślenie krytyczne, podczas gdy pytania zamknięte ukierunkowują uwagę lub dają ostatnią szansę w dyskusji.
- Używaj zdań wyjaśniających, życzeń i stwierdzeń. Są one tak samo ważne jak pytania. Uczestnicy mogą potrzebować wskazówek, kiedy przemyśliwują możliwe odpowiedzi.
- Stosuj pytania ze wszystkich poziomów myślenia. Pomagaj uczestnikom osiągać wyższe stopnie myślenia krytycznego, podobnie jak przy etapach typowej wiedzy i rozumowania.
Autor jest pedagogiem, edukatorem i coachem. W ramach prowadzonej przez siebie niepublicznej Poradni Profilaktyczno-Terapeutycznej w Zielonej Górze realizuje szkolenia dla pracowników oświaty i biznesu. Współpracuje z NODN „Sophia” i z PARPA.
