Miesięcznik „Remedium”
Zaangażowanie młodych ludzi w wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych (głównie internetu) bywa interpretowane równocześnie skrajnie pozytywnie, jak negatywnie. Z jednej strony mówi się, iż internet daje niebywałe, nieobecne wcześniej szanse uczenia się. Równocześnie wskazuje się, że internet sprawia, iż mamy do czynienia z pokoleniem „wytnij-wklej”, którego przedstawiciele bezmyślnie ściągają z internetu różne treści, których nawet nie rozumieją. W tym przypadku mamy zatem do czynienia z pozorami uczenia się.
Z podobną ambiwalencją mamy do czynienia w przypadku myślenia o społecznym funkcjonowaniu nastolatków. Z jednej strony obawiamy się, że relacje zapośredniczone, czyli takie, gdzie komunikujemy się za pomocą instrumentów internetowych, staną się płytsze, gorsze niż te twarzą w twarz. Z drugiej jednak podkreślamy, że takie bogactwo i dostępność instrumentów komunikacyjnych umożliwia, ułatwia i wzmacnia relacje interpersonalne. Gdzie zatem jest prawda, jak zrozumieć tę dwoistość? Pojawia się generalne pytanie o to, czy internet to raczej szansa, czy zagrożenie dla młodych ludzi, a jeśli i to, i to, to od czego zależy, które z nich okaże się dominujące?
W tekście zajmiemy się grupą adolescentów – z kilku powodów jest to grupa bardzo ważna w kontekście wykorzystania internetu, zarówno jeśli idzie o jego powszechność, jak i potencjalne korzyści lub ryzyko. Za tym zarysowanym wyżej dualistycznym myśleniem idą różne inicjatywy praktyczne. Z jednej strony finansujemy cyfryzację szkół i wspieramy dostęp do internetu, z drugiej zaś pojawiają się inicjatywy dotyczące znaczącej redukcji użytkowania internetu przez młodych ludzi. Jeśli idzie z kolei o działania typowo profilaktyczne, to mamy do czynienia z wyraźną dysproporcją ilości inicjatyw tradycyjnej profilaktyki nastawionej na „walkę” z zachowaniami ryzykownymi (np. cyberprzemocą). Znacząco mniej jest inicjatyw mieszczących się w nurcie profilaktyki pozytywnej, nastawionych na inspirowanie młodych ludzi i wspieranie ich w tym, by wykorzystywali internet w sposób dobry dla siebie (prorozwojowy) i dobry dla innych (prospołeczny).
Wykorzystanie internetu przez młodych ludzi
Jako oczywisty traktuje się fakt, że młodzi ludzie powszechnie wykorzystują internet. Rzeczywiście, kiedy zapoznamy się z najnowszymi badaniami Instytutu Badawczego NASK „Nastolatki 3.0”, dowiemy się, iż z internetu w domu korzysta wielokrotnie codzienne ponad prawie 94% nastolatków (Tanaś 2017).
Tego typu dane są powszechnie przywoływane, stanowią one jednak jedynie wierzchołek góry lodowej. Dużo więcej dowiemy się, kiedy poznamy szczegółowe sposoby zaangażowania, nie tylko w aspekcie ilościowym (kto i jak długo używa), ale także jakościowym (sposoby zaangażowania, które mogą być interpretowane jako korzystne, neutralne bądź szkodliwe). Przyjrzyjmy się zatem krótko palecie zagrożeń i szans, tak jak definiowane są one w największym europejskim projekcie badawczym EU KIds Online (Livingstone i in. 2015). W pierwszej kolejności zostaną omówione zagrożenia (ciemna strona), następnie szanse (jasna strona).
Ciemna strona
Wspomniana wyżej typologia EU Kids Online wskazuje, iż młody człowiek może w przypadku zagrożeń pełnić trzy role. Są to rola odbiorcy treści internetowych, rola uczestnika (w kontekście aktywności inicjowanych przez dorosłych) Tanaś M. (2017) oraz rola aktora, kiedy staje się on sprawcą lub ofiarą. Najbardziej rozbudowaną współczesną typologią zagrożeń związanych specyficznie z użytkowaniem nowych mediów przez młodych ludzi jest podział zaproponowany w ramach projektu EU Kids Online1. Zagrożenia, gdzie młody człowiek występuje w tych rolach, mogą objawić się w sferze agresji, seksualnej, komercyjnej oraz w sferze wartości. Poniżej przedstawiam krótko przegląd zagrożeń w zakresie poszczególnych ról.
- Młody człowiek jako odbiorca
Internet w porównaniu z wcześniejszymi mediami np. telewizją zawiera o wiele więcej treści, które w znaczącym odsetku są generowane przez masowego użytkownika, nie zaś producentów medialnych. Treści te są jedynie w niewielkim stopniu kontrolowane oraz „wymykają” się krajowym legislacjom w tym zakresie poprzez globalność sieci. Zatem młody człowiek jako odbiorca (poszukujący określonych treści lub po prostu natykający się na nie) może doświadczać wielu zagrożeń wynikających z takiego kontaktu.
W przypadku agresji nastolatek może natrafić na materiały wizualne zawierające sceny przemocy. Materiały te częściej niż w mediach tradycyjnych mają charakter bardzo skrajny i realistyczny (nie są treściami fabularnymi). W grę wchodzi tu także kontakt z agresją werbalną spotykaną w komunikacji online (Pyżalski 2012). Jeśli idzie o sferę seksualną to treści te mogą mieć charakter pornograficzny – znów często w skrajnie radykalnej formie (np. powiązanej z przemocą). Sfera komercyjna dotyczy kontaktu z reklamami i działaniami firm komercyjnych nastawionych na kształtowanie postaw młodych ludzi.
W sferze komercyjnej młody człowiek może zetknąć się z nieodpowiednimi reklamami. W przypadku nastolatków szczególnie negatywne znaczenie mogą mieć reklamy produktów, które nie powinny być konsumowane przez tę grupę, np. alkohol, albo takich, które są niezdrowe – np. napoje energetyczne, słodycze. W tym kontekście podkreśla się szczególne znaczenie portali społecznościowych, gdzie reklama może być łatwo profilowana w kontekście konkretnej grupy odbiorców.
Wreszcie w sferze wartości młody człowiek może napotykać komunikaty, które propagują wartości negatywne, np. rasizm, używanie narkotyków itd. Komunikaty takie ze względu na multimedialność internetowego przekazu mogą być w wielu przypadkach atrakcyjne i posiadać duży potencjał wpływu.
- Młody człowiek jako uczestnik
Młodzi ludzie mogą doświadczyć wielu zagrożeń w wyniku działań inicjowanych czy prowadzonych przez osoby dorosłe. I tak, w kontekście agresji młody użytkownik może w wyniku kontaktu z innymi osobami online, zarówno znanymi ze świata offline, jak i poznanymi w cyberprzestrzeni, doznać z ich strony wiktymizacji. Ta sytuacja także nie byłaby możliwa bez aktywnego uczestnictwa ofiary w wykorzystywaniu nowych mediów oraz byłaby niemożliwa do realizacji w mediach tradycyjnych, które nie służyły dwustronnej komunikacji między nadawcą i odbiorcami.
W wyniku kontaktu zapośredniczonego młody człowiek może stać się także ofiarą nadużyć związanych z zagrożeniami w sferze seksualnej, np. uwodzenia czy molestowania seksualnego przez osoby dorosłe. Wreszcie, młody człowiek może uczestniczyć aktywnie w komunikacji z osobami dorosłymi, które prezentują postawy propagujące antywartości, np. osobami gloryfikującymi przemoc, ksenofobię czy ryzykowne zachowania zdrowotne.
Wreszcie w sferze komercyjnej problemem może być wykorzystanie danych podawanych w internecie przez młodych ludzi danych, geolokalizacja czy inne techniki, służące monitorowaniu zachowań młodych internautów w celu oddziaływania o charakterze komercyjnym (sprzedaż produktów i usług). Tu jednak w porównaniu z rolą odbiorcy silnie zaznaczona jest aktywność odbiorcy, który sam podejmuje ryzykowne działania, a nie tylko ogląda treści. W tym kontekście może stawać się ofiarą lub sprawcą określonych aktywności.
- Młody człowiek jako aktor
Nastolatek może więc w obszarze komercyjnym popełniać w nowych mediach przestępstwa w zakresie prawa autorskiego, hakerstwa lub włączać się w nielegalną działalność, która byłaby dla niego trudno dostępna w świecie offline, np. niektóre uzależnienia behawioralne, jak hazard. Może on też stać się sprawcą lub ofiarą agresji wobec innych osób, zarówno tych, z którymi łączy go jakaś relacja, jak i nieznajomych (głównie w kontekście rówieśniczym). Może on też stać się sprawcą nadużyć związanych ze sferą seksualną, np. angażując się w tzw. seksting polegający na rozsyłaniu materiałów wizualnych przedstawiających treści o charakterze seksualnym z udziałem użytkownika. Wreszcie młody człowiek może działać ryzykownie w obszarze wartości – wtedy, gdy produkuje i udostępnia innym treści narażające ich na ryzyko, np. strony instruujące jak popełnić samobójstwo, propagujące używanie środków psychoaktywnych itd.
Na koniec rozważań o ryzyku warto zauważyć, iż poważne zaangażowanie młodych ludzi w opisane tu zagrożenia dotyczy, w zależności od przyjętych wskaźników, od kilku do kilkunastu procent populacji nastolatków.
Jasna strona
Pomimo tego iż najwięcej mówi się o zagrożeniach, badania ostatniej dekady wskazują, iż większość aktywności online realizowanych przez młodych ludzi ma charakter pozytywny lub neutralny. Dla przedstawienia mapy korzyści, które potencjalnie mogą być udziałem młodych ludzi korzystających z internetu, posłużymy się przywołaną już wcześniej typologią EU Kids Online.
Podobnie jak w typologii zagrożeń nastolatek może być odbiorcą treści, uczestnikiem (wtedy, gdy wchodzi w interakcje z innymi osobami online) lub aktorem (gdy z własnej inicjatywy podejmuje określone aktywności). W ramach każdej z tych ról korzyści mogą pojawić się w czterech obszarach, to jest: edukacji, udziale i zaangażowaniu obywatelskim, kreatywności i wyrażaniu siebie oraz w obszarze tożsamości i związków społecznych. Poniżej krótko omawiam korzyści w podobnym porządku, jak zrobiłem to w przypadku zagrożeń.
- Młody człowiek jako odbiorca
Sytuacja młodego człowieka jako odbiorcy treści medialnych jest stosunkowo prosta do analizy. Mechanizm jest tutaj zbliżony do tego, który był obecny w przypadku mediów tradycyjnych, np. telewizji. Młody internauta ma po prostu dostęp do odpowiednich, wartościowanych pozytywnie treści, które w przypadku obszaru edukacji oznaczają zasoby edukacyjne, w przypadku zaangażowania obywatelskiego oznaczają dostęp do globalnych informacji, w przypadku obszaru kreatywności i wyrażania siebie – dostęp do informacji charakteryzujących się różnorodnością, a tym samym inspirujących. Ostatni obszar – ten związany z tożsamością i związkami społecznymi, oznacza dostęp do treści o charakterze poradniczym. Internet zawiera jednak znacznie więcej treści – istotne w wykorzystaniu będą zatem kompetencje dotyczące ich wyszukiwania i selekcji.
- Młody człowiek jako uczestnik
Korzyści doświadczane przez młodego człowieka mogą także wynikać z kontaktów z innymi ludźmi. W obszarze edukacji internauta-uczestnik ma możliwość kontaktu z innymi użytkownikami sieci o podobnych zainteresowaniach. Młody człowiek może być też zaangażowany obywatelsko podejmując inicjatywy społeczne czy polityczne, które mogą funkcjonować wyłącznie online lub hybrydowo (online i offline równocześnie). Mogą też wyrażać siebie w kontekście społeczności (np. artystycznej) oraz inicjować bądź wzmacniać relacje społeczne (komunikując się online, najczęściej za pomocą portali społecznościowych).
- Młody człowiek jako aktor
Nastolatek może także pewne prorozwojowe czy prospołeczne działania online podejmować z własnej inicjatywy. W obszarze edukacji będzie samodzielnie inicjować naukę, np. zakładając bloga edukacyjnego czy forum dla osób uczących się. Jako aktor może, dzięki nowym mediom, inicjować i realizować konkretne formy zaangażowania społecznego (np. rozpoczynając protest lub podejmując jakąś konstruktywną akcję). W przypadku kreatywności najbardziej aktywna forma polega na samodzielnej produkcji i publikowaniu treści internetowych (np. poprzez własny fanpage w portalu społecznościowym).
Pozytywny potencjał nowych mediów dla rozwoju dzieci i młodzieży jest zatem znaczny. Wykorzystuje go jednak, w zaawansowanym stopniu, mniejszość młodych ludzi. Stąd niezbędne są działania wychowawcze, a czasami profilaktyczne.
Wnioski dla praktyki wychowawczej i profilaktycznej
Rozważania przedstawione w artykule pozwalają na sformułowanie kilku generalnych wniosków związanych z praktyką profilaktyczną i wychowawczą:
- Powinniśmy w większym stopniu interesować się jakościowym wymiarem wykorzystania internetu przez nastolatki. Powszechna koncentracja na aspekcie ilościowym nie daje danych i przesłanek dla dobrego planowania rozwiązań wychowawczych i profilaktycznych.
- Warto zrównoważyć obraz młodych ludzi online w kontekście szans i ryzyka. Okazuje się, że w poważne ryzyko zaangażowanych jest zwykle kilkanaście procent młodych ludzi. Podobny odsetek jest szczególnie zaangażowany w działania prospołeczne i prorozwojowe. O tych ostatnich zresztą mówi się znacznie mniej, w sposób przesadny koncentrując się na ryzyku. Zmieniając nieco to podejście, warto podejmować inicjatywy z zakresu profilaktyki pozytywnej wzmacniając tych, którzy już działają prorozwojowo i prospołecznie oraz inspirując i wspierając tych, którzy w takie działania się nie angażują.
- Ze względu na nowy wymiar społeczno-kulturowy niezbędna jest pogłębiona wiedza wychowawców i terapeutów na temat psychologicznych, pedagogicznych i społeczno-kulturowych wymiarów funkcjonowania online nastoletnich użytkowników (w szerszym kontekście ich całościowego funkcjonowania).
Autor jest pedagogiem specjalnym, profesorem Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, od ok. 10 lat intensywnie bada funkcjonowanie dzieci i młodzieży online oraz konstruuje programy wychowawcze i profilaktyczne dotyczące zachowań ryzykownych online.
1 EU Kids Online jest największym dotychczas europejskim programem badawczym skoncentrowanym na problematyce użytkowania technologii informacyjno-komunikacyjnych przez dzieci i młodzież.
Bibliografia
Tanaś M., Raport z badania Nastolatki 3.0, NASK, Warszawa 2017.
Livingstone S., Mascheroni G., Staksrud E., Developing a framework for researching children’s online risks and opportunities in Europe, EU Kids Online, London 2015.
Pyżalski J., Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012.
