Miesięcznik „Remedium”

Autor: Aleksandra Kram Marta Molińska

Dla młodego człowieka dorastanie to czas budowy tożsamości społecznej i osobistej. Proponujemy przyjrzeć się tym elementom, które są szczególnie istotne dla jego rozwoju – obecności osób socjalizacyjnie znaczących. W artykule wprowadzającym proponujemy przyjrzeć się bliżej zagadnieniu relacji z osobami, które mają fundamentalne znaczenie dla kształtowania tożsamości i partycypacji społecznej nastolatka. Zwrócimy również uwagę na potencjalne zagrożenia, jakie mogą stanowić „inni” dla nastolatka, a więc na ryzyko niedostosowania społecznego.

Nastolatek wśród innych

Zgodnie z uznawaną dziś za klasyczną koncepcją Roberta J. Havighursta, spośród zadań rozwojowych etapu dorastania wyróżnić można: (1) nawiązywanie dojrzałych związków z rówieśnikami obojga płci, (2) zaakceptowanie zmian w wyglądzie, (3) osiągnięcie emocjonalnej autonomii od rodziców oraz innych dorosłych, (4) rozwój ideologii życiowej oraz budowę systemu wartości, (5) przyjmowanie obowiązków społecznych, a także (6) przygotowanie do pełnienia ról małżeńskich oraz zawodowych. Jak łatwo zauważyć, podejmowanie tych zadań rozwojowych nie może odbyć się inaczej jak poprzez społeczne interakcje młodego człowieka z innymi ludźmi. Do tego grona zaliczają się przede wszystkim bliscy nastolatka: rodzice, rodzeństwo, dziadkowie i inni krewni, z którymi ma regularny kontakt. Rodzina nastolatka to w dalszym ciągu socjalizacyjnie najbardziej znaczące dla niego osoby, których reakcje, zachowanie i przekonania mają na niego największy wpływ.
Ogromnie ważnym obszarem rozwoju dla dorastającego człowieka są rówieśnicy, z którymi nawiązuje coraz bardziej zażyłe relacje. Rodzice i wychowawcy często zaczynają się w pewnym momencie niepokoić, że nastolatek jest pod ogromnym wpływem starszych kolegów, klasy lub paczki znajomych. Niejednokrotnie, kiedy słuchają pomysłów młodego człowieka na zmiany fryzury bądź ubioru, sposobów spędzania wolnego czasu lub godzinę powrotu do domu ogarnia ich w najlepszym przypadku osłupienie, w gorszym przerażenie. Warto pamiętać, że wiele z tych pomysłów to próby nastolatka na „testowanie granic”, czyli próby rozpoznania na co rodzice są w stanie się zgodzić, a co uważają za całkowicie niedozwolone. Jeżeli jednak spotkają się ze stanowczą i silną argumentacją ze strony rodziców (a nie z krytyką), to z pewnością wezmą ją pod uwagę.
Silna identyfikacja z grupą rówieśniczą jest rozwojowo ważna w okresie dorastania. Pomaga nastolatkowi rozpoznać, kim jest, a kim nie i z czym się tak naprawdę identyfikuje. Czasami u młodych ludzi pojawia się totalne przejmowanie zachowania od grupy rówieśniczej i wiążąca się z tym nietolerancja dla wszelkiej odmienności. To również może być zachowanie rozwojowe, jeśli nie trwa zbyt długo.
Wpływ rówieśników może stać się niepokojący w sytuacjach, gdy młodzi ludzie nabywają z różnych przyczyn przekonania, że znaczący w ich życiu dorośli zawiedli. Może się tak stać np. w przypadku rozwodu rodziców, braku akceptacji i zrozumienia przez nauczycieli w szkole, doświadczaniu ciągłej krytyki i poniżenia ze strony dorosłych, w rodzinach dotkniętych problemem alkoholowym itp., czyli we wszystkich sytuacjach, które sprawiają, że nastolatek czuje się niepełnowartościowym człowiekiem lub widzi, że wybory dorosłych nie prowadzą ich do szczęśliwego i spełnionego życia. Nastolatek nie znajdując stabilności i oparcia w dorosłych szuka, często po omacku, autorytetów wśród innych osób.
Warto pamiętać, że na tym etapie rozwojowym nastolatek nie spędza jak wcześniej (w szkole podstawowej) czasu z rówieśnikami tylko tej samej płci, a nawiązuje relacje zarówno z dziewczętami, jak i chłopcami. Rozwój relacji rówieśniczych stanowi także źródło pierwszych związków preintymnych, z czym wiążą się pierwsze próby sprawdzania, jakim się jest w roli partnera lub partnerki.
Nastolatkowie coraz częściej spędzają czas wolny na komunikowaniu się z innymi za pomocą portali społecznościowych. Jest to dla nich także miejsce, w którym dokonują pewnej autoprezentacji, testują, jakie wrażenie wywierają na innych i jak są oceniani. W związku z tym należałoby uznać tzw. social media za obszar, który w pewnym stopniu stanowi również motor rozwoju młodego człowieka, pełen różnych szans i zagrożeń.
Psychologia rozwoju człowieka nie tylko w taki sposób podkreśla znaczenie innych osób w dojrzewaniu nastolatka. Jako najważniejsze zadanie rozwojowe okresu dorastania psychologowie zgodnie uznają proces formowania się tożsamości. Zanim jednak młody człowiek ukształtuje dojrzałą tożsamość indywidualną, czyli odnajdzie odpowiedź na pytanie, jakim jest człowiekiem i co jest dla niego ważne, formuje się tożsamość grupowa. Dla nastolatka bardzo ważne jest poczucie, że jest członkiem jakiejś grupy lub kilku grup (np. rodziny, paczki kolegów, klasy, subkultury, fanklubu itp.). To poczucie przynależności do osób, które podobnie myślą, zachowują się lub wyglądają, daje mu poczucie bezpieczeństwa. Nastolatek szuka w ten sposób potwierdzenia, że jego wybory i przekonania są ważne, słuszne i akceptowane przez innych. Jest to niezmiernie istotne dla młodej osoby, która czuje, że nie jest już dzieckiem i staje się coraz bardziej świadoma zarówno tego, że jej poglądy mogą być inne niż bliskich jej osób oraz jakie wrażenie wywiera na osobach dla niej znaczących.

Jak spostrzegamy nastolatków?

Można powiedzieć, iż w społeczeństwie wytworzył się już pewien stereotyp nastolatka, który niestety wciąż pozostaje negatywny. Myśląc o nastolatkach pojawia nam się bardziej obraz dziecka, aniżeli osoby odpowiedzialnej i zdolnej do podejmowania decyzji. Ten społeczny obraz nie powstaje znikąd – jego źródłem są rzeczywiste zachowania młodych ludzi, na podstawie których bierzemy ich bardziej za osoby pretendujące do roli dorosłego niż faktycznie wykazujące takie zachowania. Pomimo iż początkowo będzie wydawało się to trudnym zadaniem, warto spojrzeć na młodych ludzi z nieco innej perspektywy. Zadać sobie pytanie, na ile jako społeczeństwo dajemy nastolatkom przyzwolenie na różnego rodzaju zachowania, traktując ich jak dzieci i nie obdarzając kredytem zaufania. Taka infantylizacja jest krzywdzącym zjawiskiem dla młodego, dorastającego człowieka, ponieważ w znacznym stopniu różni się on już od dziecka i nigdy z powrotem już dzieckiem nie będzie.
Jako opiekunowie nastolatków możemy wspierać ich w osiąganiu autonomii i umiejętności podejmowania dojrzałych decyzji. Nie jest to łatwe zadanie, ponieważ wymaga nie tylko towarzyszenia nastolatkowi w trudnych sytuacjach, przez jakie przechodzi, ale i uczenia go wyciągania wniosków z własnych błędów oraz monitorowaniu, czy nie powtarza niepowodzeń w danym obszarze. To, co niewątpliwie zyskamy, to pogłębione obustronne zaufanie: nastolatka do nas, iż może nam powierzyć własne obawy oraz porozmawiać o niepowodzeniach oraz nasze do niego, przejawiające się w naszej gotowości na to, aby stał się emocjonalnie niezależną osobą, a więc rozwiązał jedno z głównych zadań rozwojowych etapu dojrzewania.
David Moshman, naukowiec z uniwersytetu w stanie Nebraska wskazuje na kilka mitów dotyczących nastolatków, które są obecne w wielu społecznościach. Są one wynikiem intuicyjnego, schematycznego postrzegania młodych ludzi, niewiele natomiast mają wspólnego ze stanem faktycznym, zgodnym z rozwojem neuropsychologicznym młodych ludzi. Jednym z mitów jest przekonanie, iż nastolatkowie są zupełnie różnymi osobami od dorosłych – postępują znacznie mniej racjonalnie, cechuje ich egocentryzm oraz impulsywność. Jednakże, jak wskazuje Moshman, wszyscy czasami myślimy i postępujemy w sposób znacznie odbiegający od wzorcowo racjonalnego funkcjonowania. Dodatkowo badania wskazują, iż nieracjonalne działanie nie wiąże się w sposób istotny z etapem rozwojowym, na którym znajduje się człowiek. Psycholog wskazuje także na nadmierne, ale zarazem powierzchowne zwracanie uwagi na „burzę hormonalną” oraz diametralne zmiany w mózgu pojawiające się podczas okresu dojrzewania. Czasami pojawia się przekonanie, iż należy ten trudny okres cierpliwie „przeczekać”, aż młodzi ludzie osiągną dojrzałość, a ich mózg stanie się „mózgiem dorosłego”. Oczywiście nie sposób zignorować tych procesów, jednakże zdecydowanie jako społeczeństwo nie powinniśmy usprawiedliwiać nieprawidłowych zachowań młodych ludzi tymi zmianami. Tak naprawdę rozwój nastolatka, także ten neuropsychologiczny, stanowi dynamiczny i aktywny proces. Rozwój mózgu jest stymulowany zarówno poprzez biologiczne zmiany zachodzące w organizmie i jego dojrzewanie, jak i poprzez aktywność własną nastolatka i jego działanie w najbliższym otoczeniu.

Kiedy i jakie doświadczenia społeczne stanowią zagrożenie?

Najczęściej mówiąc o zagrożeniach związanych z doświadczeniami społecznymi myślimy o różnych zachowaniach ryzykownych podejmowanych przez nastolatków. Społeczne nieprzystosowanie, czyli właśnie te zachowania ryzykowne przez nich podejmowane, mogą pojawiać się wówczas, gdy zadziałają jakieś czynniki ryzyka, a nastolatek nie odnajdzie w sobie lub swoim otoczeniu wystarczających zasobów do poradzenia sobie. Zachowania ryzykowne lub społecznie nieakceptowane są wtedy dla młodego człowieka jedyną możliwą formą adaptacji. Do takich czynników ryzyka może przykładowo należeć łatwy dostęp do środków psychoaktywnych, namowy ze strony rówieśników do zbyt wczesnej inicjacji seksualnej, aprobata zachowań agresywnych. Z kolei deficyt w zasobach może pojawić się w sytuacjach, gdy nastolatek nie znajduje oparcia w rodzinie, mieszka w miejscu ubogim w zróżnicowane oferty, rodzinie brakuje środków finansowych i wiedzy pozwalających na wszechstronny rozwój, nastolatkowi brakuje pewnych umiejętności lub zdolności w wyniku zaniedbań na wcześniejszych etapach rozwoju. W takich sytuacjach jedynym możliwym sposobem, w jaki nastolatek może zdobyć akceptację grupy, przezwyciężyć swój lęk, rozpoznać własne możliwości i ograniczenia, to właśnie uciekanie się do zachowań ryzykownych.
O zagrożeniach związanych z doświadczeniami społecznymi możemy jednak myśleć szerzej. Można powiedzieć, że nastolatek negocjuje swoją tożsamość stykając się ze stojącymi przed nim wyzwaniami i oczekiwaniami ze strony jego społecznego środowiska rozwoju. Niektórzy mówią nawet o barierach wyznaczanych przez czynniki środowiskowe. Inaczej bowiem będzie przebiegał rozwój młodej osoby zaczynającej studia w dużym mieście, a inaczej jego rówieśnika, który podejmuje w tym czasie pierwszą pełnoetatową pracę w małej miejscowości. Różna liczba możliwości (tzw. ofert) ze strony środowiska i różne oczekiwania społeczne, z pewnością wpłyną na trajektorię rozwoju tych młodych osób. Czynnik ryzyka stanowić będzie z pewnością zbyt mała liczba ofert w środowisku, gdyż nie pozwoli nastolatkowi na odpowiednie rozpoznanie swoich predyspozycji i możliwości. Jednak warto zadać sobie pytanie, czy bardzo duża liczba ofert nie będzie również dla nastolatka nadmiernym obciążeniem i nie wywoła u niego poczucia zagubienia?

Trochę praktyki – jak patrzeć na rozwój nastolatka?

Proponujemy przyjrzeć się rozwojowi młodego człowieka poprzez próbę samodzielnego rozpoznania czynników ryzyka w jego rozwoju, które mogą pojawić się w każdym z obszarów, które są w jakiś sposób dla niego znaczące. Drogi rozpoznania tych czynników mogą mieć charakter zarówno bierny, jak np. sama obserwacja nastolatka, jak i aktywny i interaktywny, kiedy obserwujemy jego rozwój poprzez rozmowę, zarówno z samym młodym człowiekiem, jak i bliskimi mu osobami.

Aleksandra Kram współpracuje z Instytutem Psychologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.
Marta Molińska jest doktorantką w Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

Bibliografia:
Bardziejewska, M. Okres dorastania. Jak rozpoznać potencjał nastolatków?, 345-378, W: (red.) A.I. Brzezińska, Psychologiczne portrety człowieka. Sopot: GWP, 2004.
Brzezińska, A.I., Czub, T., Hejmanowski, Sz., Kaczan, R., Piotrowski, K., Rękosiewicz, M. Uwarunkowania procesu kształtowania się tożsamości w okresie przejścia z adolescencji do dorosłości. „Kultura i Edukacja”, 2012, 3 (89), 23-50.
Havighurst, R. J. Human development and education. 1953.
Katra, G., Sokołowska, E. (red.). Psycholog szkolny wobec wyzwań dorastania. Rola i zadania psychologa we współczesnej szkole. Warszawa: Wolters Kluwer, 2010.
Kowalewska, A., & Dzielska, A. Zachowania ryzykowne młodzieży–współczesne podejście do problemu. „Studia BAS”, 2014, 2, 139-168.
Molińska, M. Tożsamość a niedostosowanie społeczne i doświadczanie wstydu w okresie wczesnego dorastania. „Edukacja”, 2014, 4, 62-70.
Moshman, D. Adolescent rationality and development. Cognition, morality and identity. New York / London: Psychology Press, 2011.
Kram, A., Molińska, M. Rozpoznanie zasobów nastolatka i środowiska rozwoju. Wczesna faza dorastania. Seria: Niezbędnik Dobrego Nauczyciela (red. A. I. Brzezińska). Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych, 2014.
Ziółkowska, B. Okres dorastania. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać? 379-422. W: A.I. Brzezińska, Psychologiczne portrety człowieka. Sopot: GWP, 2004.

Nastolatek wśród innych: jak rozpoznać ryzyko?
Pola obserwacji funkcjonowania społecznego nastolatka	Obszar wymagający szczególnego zainteresowania	Pułapki, o których warto wiedzieć i na nie uważać
Obserwacja nastolatka w typowych sytuacjach	W jakim nastroju nastolatek jest „na co dzień?” Czy często reaguje pozytywnymi emocjami, czy raczej przeważają negatywne stany emocjonalne? Jak podchodzi do codziennych, domowych obowiązków? W jaki sposób komunikuje się z domownikami?	Pewne zachowania nastolatka, które mogłyby być uznane za martwiące, np. duża zmienność nastroju, tendencja do popadania w silne i skrajne emocje lub silny sprzeciw wobec dorosłych, są tak naprawdę rozwojowe i nie powinny być powodem do niepokoju, dopóki nie są jedyną dostępną nastolatkowi formą zachowania.
Obserwacja nastolatka w nietypowych sytuacjach i okolicznościach	Jak nastolatek reaguje na nową, nieznaną sytuację? Czy zwraca się do dorosłych o pomoc, czy stara się samodzielnie rozwiązać problem?	Warto zwrócić uwagę, czy sami nie modelujemy na nastolatku pewnych zachowań w nowych, nietypowych sytuacjach, a więc zastanowić się, jak reagujemy na trudne wydarzenia w jego obecności
Nastolatek na tle swoich rówieśników	Jak zachowują się rówieśnicy nastolatka? Jakie decyzje podejmują? Do czego się potrafią zobowiązać? Jacy są jego rówieśnicy z klasy, a jacy kuzyni mieszkający w innej miejscowości (na wsi, w mniejszym lub większym mieście niż nastolatek)? Jaka jest przyczyna różnic między nimi? Czego brakuje w środowisku nastolatka? Czym można to zastąpić?	Nie sposób uniknąć porównań obserwując nastolatka na tle podobnych mu osób. Warto mieć świadomość, iż porównań z innymi zawsze dokonujemy na jeden ze sposobów: albo poprzez porównanie w dół – tzn. z osobami, od których nastolatek różni się w sposób pozytywny oraz przeciwnie – w górę, tj. z osobami, które w jakimś aspekcie funkcjonują lepiej od niego.
Rozmowa z nastolatkiem	Jak nastolatek odnosi się do zachodzących w nim zmian? Czy uważa, że zmiany te są punktualne, czy zachodzą zbyt szybko lub zbyt wolno? Jakie zmiany jest mu trudno zaakceptować? Jak nastolatek ocenia swoje zachowanie? Jak patrzy na zachowanie swoich rówieśników?	Rozmawiając z nastolatkiem w różnych odstępach czasowych, warto zwracać uwagę na to, co się zmienia oraz na to, co pozostaje stałe. Na tym polu dokonujmy porównań jedynie w obszarze funkcjonowania nastolatka, tzn. odnośmy jego zachowanie do innych zachowań, np. sprzed miesiąca czy półrocza. W rozmowach należy wystrzegać się krytyki, nawet jeżeli zachowania nastolatka wydają się nam nielogiczne lub nierozsądne. Jest to podstawą do budowania zaufania.
Rozmowa z osobami z otoczenia nastolatka	Jak postrzegają nastolatka nauczyciele i wychowawca w szkole? Jak widzą go inni członkowie rodziny? Co mówią o nim inne osoby, z którymi ma styczność (np. kierownik praktyk, nauczyciel dodatkowych zajęć, sąsiedzi, współpracownicy)?	Informacje uzyskane od innych niewiele nam mówią, jeśli ich prawidłowo nie zinterpretujemy i porównamy z własną obserwacją. Warto zwracać uwagę na obszary, w których komunikaty od innych diametralnie różnią się od naszych doświadczeń z nastolatkiem.
Analiza wytworów nastolatka	Obserwacja tego, czym nastolatek się zajmuje, wykazanie ciekawości jego zainteresowaniami, otwarcie na rozmowę	Pomimo „pokusy”, nie należy czytać pamiętnika nastolatka, nawet będąc całkowicie pewnym, iż się o tym nie dowie. To wyraz szacunku dla jego indywidualności i prywatności. Ponadto pamiętnik bywa miejscem, w którym nastolatek daje upust nie tylko swoim wspomnieniom, ale także fantazjom i nie zawsze stawia między nimi wyraźną granicę.

Źródło: Opracowanie własne