Miesięcznik „Remedium”
„Niezbędnym elementem inteligentnego życia jest dostrzeganie świata uczuć i panowanie nad nimi.
Charmaine Liebert
Nie istnieje jednoznaczna definicja inteligencji i nie ma jednoznacznej odpowiedzi na następujące pytania: czy bardziej inteligentny jest ktoś, kto umie analitycznie myśleć i szybko rozwiązywać problemy, czy może jest to osoba bardziej kreatywna i potrafiąca łatwo nawiązywać kontakty z innymi ludźmi? Wszystkie te umiejętności składają się na naszą inteligencję, która dzieli się na dwa podstawowe rodzaje: inteligencję racjonalną i emocjonalną. Niniejszy artykuł odpowie na pytanie: czy sukces dziecka w szkole zależy również od inteligencji emocjonalnej, a zawarte w nim wskazówki pozwolą zarówno rodzicom, jak i nauczycielom rozwijać ten rodzaj inteligencji wśród dzieci? Wysoka inteligencja teoretyczna związana z nabytą wiedzą nie oznacza, że posiadamy na tym samym wysokim poziomie inteligencję emocjonalną.
Do podstaw inteligencji emocjonalnej należą takie umiejętności jak: rozpoznawanie własnych emocji, panowanie nad swoimi uczuciami i właściwe kierowanie nimi, motywowanie się do działania, rozpoznawanie uczuć u innych, kontaktowanie się i komunikowanie z innymi. Ten rodzaj inteligencji odgrywa szczególną rolę w wyznaczaniu efektywności wszystkich funkcji emocji, tzn. emocje informują o ważności bodźców i zdarzeń, pobudzają do myślenia i działania, informują otoczenie o tym, co przeżywa dana osoba. Inteligencja emocjonalna obejmuje potrzeby emocjonalne, popędy, a także system wartości człowieka, który kieruje jego zewnętrznym zachowaniem. Decyduje ona o umiejętnościach przystosowania się do otoczenia, udanych relacjach międzyludzkich i sukcesach zawodowych. Termin inteligencja emocjonalna wprowadzili psychologowie, Peter Salovay i John Mayer, a spopularyzował go Daniel Goleman – wykładowca Uniwersytetu Harvarda w USA.
Inteligencja emocjonalna według Daniela Golemana określa „potencjalne zdolności uczenia się umiejętności praktycznych, które opierają się na pięciu składnikach: samoświadomości, motywacji, kierowania samym sobą, empatii i dobrym układaniu stosunków z innymi osobami”. Badacz ten uważa, że sukces życiowy co najwyżej w 20% zależy od inteligencji racjonalnej, a w 80% od grupy czynników nazywanych inteligencją emocjonalną (Goleman, 1999, s. 40–49).
Znaczenie inteligencji emocjonalnej wśród dzieci
Na podstawie przeprowadzonych badań udowodniono, że dzieci z wysoką inteligencją emocjonalną są bardziej cenione przez nauczycieli, cechuje je wyższy stopień uspołecznienia i dojrzałości społecznej, unikają zachowań ryzykownych, rzadziej sięgają po używki, rzadziej doświadczają depresji. Dzieci z niską inteligencją emocjonalną stosują częściej niekonstruktywne sposoby radzenia sobie z emocjami negatywnymi, odczuwają niższe poczucie sukcesu, w szkole uzyskują niższą średnią ocen w porównaniu do uczniów z wysoką inteligencją emocjonalną, ale równą im inteligencją racjonalną (Przybylska, 2007). Osoby z wysoką inteligencją emocjonalną są uważane przez swoich rówieśników jako najlepiej rozumiejące innych, najbardziej pomocne i popularne (Matczak, 2001, s. 157–174). Inteligencja emocjonalna wspomaga sukces ucznia pod kątem rozpoznawania emocji rówieśników, co sprzyja nawiązywaniu więzi, jak również rozwiązywaniu konfliktów, emocje mogą motywować do myślenia i działania, ukierunkowują uwagę na istotne sprawy. Regulacja emocjonalna sprzyja zdobywaniu dobrych ocen. Radzenie sobie z negatywnymi stanami emocjonalnymi ułatwia podnoszenie się po niepowodzeniach. Do głównych kierunków oddziaływań w kształtowaniu inteligencji emocjonalnej według Matczak należą: rozwijanie samoświadomości emocjonalnej dziecka, uczenie akceptowanych form wyrażania emocji, kształtowanie postaw i wrażliwości na emocje innych. Kształtowanie umiejętności emocjonalnych dzieci zaczyna się właściwie już w kołysce. Niemowlęta, które otrzymują od dorosłych ze swego otoczenia dużą porcję aprobaty i zachęty, nabierają pewności, że uda im się stawić czoło wyzwaniom życiowym. Dla odmiany dzieci z domów, w których panuje chłód uczuciowy, a sami rodzice podchodzą do każdego problemu spodziewając się porażki, prawdopodobnie w przyszłości będą miały trudności z rozwiązywaniem różnych życiowych sytuacji.
Co zrobić, aby rozwijać inteligencję emocjonalną u dzieci?
Istnieją dowody na to, że sukces w szkole zależy w dużym stopniu od cech emocjonalnych ukształtowanych u dziecka w okresie przedszkolnym. To właśnie w tym okresie następuje właściwy rozwój inteligencji emocjonalnej, kiedy dziecko uczy się i nabywa zdolności diagnozowania, rozpoznawania i rozumienia uczuć swoich oraz innych osób, a jednocześnie uczy się radzenia z problemami. Dziecko nabywa umiejętność odróżniania dobra od zła, jak również złego zachowania od dobrego. Uczy się empatii, uczciwości i przestrzegania zasad moralnych, dzięki niej maluch ma możliwość rozpoznawania kłamstw (Czub, 2014). Najważniejszą zasadą jest uczyć dzieci radzenia sobie z emocjami, jednak także samemu trzeba posiadać te umiejętności. Zatem warto uczestniczyć w treningach, warsztatach, czytać dostępną literaturę na temat inteligencji emocjonalnej. Osoby, które potrafią nazywać swoje stany emocjonalne, łatwiej je kontrolują, a także rozumieją uczucia innych ludzi. Zarówno w domu, jak i w szkole nie wolno zapominać o wadze dojrzałości emocjonalnej w ogólnym dojrzewaniu dziecka i osiąganiu przez niego sukcesów. Rodzice i nauczyciele, którzy skupiają się jedynie na intelektualnych osiągnięciach dzieci, w świetle najnowszej wiedzy popełniają duży błąd wychowawczy, ponieważ coraz częściej spotyka się najmłodszych bez podstawowych umiejętności rozpoznawania i kontrolowania emocji.
- Praktyczne wskazówki dla rodziców i wychowawców
Zadawaj dziecku pytania:
– Co czuje? Jakby zilustrowało swoje uczucia? Nazywaj różne stany emocjonalne np. radość, złość, smutek.
– Jak dobrze zna siebie samego?
– Jak reaguje w określonych sytuacjach i dlaczego tak jest?
– Czy może wpłynąć na swój nastrój?
– Jak może sobie poradzić z agresją, złością?
– Czy sprawia mu przyjemność zabawa z innymi dziećmi?
Ucz, jak radzić sobie z porażką
Zastanów się z dzieckiem, co można zrobić następnym razem, by uniknąć porażki, kto może w tym pomóc, czego dziecko dowiedziało się z popełnionych błędów.
Ucz aktywnego słuchania
Pokazuj dziecku, co to znaczy aktywne słuchanie, że dobra rozmowa wymaga skupienia, dopytywania, czasu.
Nie zaprzeczaj nigdy emocjom
Akceptuj uczucia, słuchaj bardzo uważnie – zamiast powiedzieć do dziecka „nie bądź smutny” przyjmij postawę zrozumienia: „rozumiem, chyba jesteś smutny, to musiało być przykre”.
Pokazuj różne punkty widzenia, patrząc na świat oczami innych
Zadaj pytanie – co czułbyś i myślał, gdybyś był osobą potrzebującą pomocy, gdybyś znalazł się w trudnej sytuacji?
Ucz, że niewypowiedziane emocje są źródłem konfliktów
Czasami trudno odkryć czyjeś uczucia i można łatwo się pomylić, co myśli lub czuje druga osoba. Brak wyrażenia swoich emocji słowami, np. nagromadzona złość przeciwko koledze, może skończyć się agresją.
- Wybrane ćwiczenia grupowe uczące samoświadomości emocjonalnej i panowania nad emocjami
Rozmawiamy o uczuciach
W kręgu rozmawiamy o tym, jak się dzisiaj czujemy w skali od 1 do 10, przy czym 1 oznacza bardzo niski nastrój, a 10 oznacza duże zadowolenie. W przypadku niskich wyników możemy zapytać: dlaczego tak się czujecie?
Rozpoznawanie emocji
Wycinamy z gazet zdjęcia przedstawiające różne twarze i tworzymy plansze. Każdy uczeń nazywa emocje widoczne na twarzach. Następnie dzieci otrzymują kartki z opisem jednej z podstawowych emocji: radości, smutku, gniewu, zdziwienia, strachu i wstrętu. Dopasowują te opisy do zdjęć i porównują z nazwanymi przez siebie wcześniej emocjami.
Opowiadanie o emocjach
Uczniowie podzieleni na małe 3-osobowe grupy mają za zadanie w ciągu 10 minut napisać opowiadanie na temat dwóch wybranych emocji. Następnie jedna osoba z danej grupy czyta opowiadanie, a pozostałe dzieci z innych grup odgadują, o jakie uczucia chodziło.
Kostka uczuć
Na ściankach kostki do gry wpisuje się sześć słów: smutny, radosny, zawstydzony, przerażony, zdziwiony, rozzłoszczony. Uczniowie rzucają kostką i w ten sposób „losują” jedną emocję, po czym opisują sytuacje, kiedy doświadczyli takiego uczucia. Przy okazji ćwiczenie to rozwija zdolność empatii, kiedy dzieci słuchają siebie nawzajem.
Psychodrama – odgrywanie scenki
Wybrani uczniowie wcielają się w rolę rodzeństwa. Starsza siostra stara się odrabiać lekcje, a jej młodszy brat przeszkadza jej głośną zabawą. W pewnym momencie siostra zaczyna mocno krzyczeć na brata. Cała grupa zastanawia się, jak poradzić sobie z zaistniałym konfliktem, aby rozwiązanie było satysfakcjonujące dla obu stron.
- Przykładowy program ćwiczeń indywidualnych prowadzonych przez rodziców
Symbole – nastroje
Ćwiczenie polega na oznaczaniu symbolami swojego nastroju. Można np. zrobić tablice, na której słońcem oznaczamy – radość, chmurką – smutek, chmurką z piorunem – złość. Pytamy dziecko, co miłego lub smutnego wydarzyło się w ciągu dnia.
Lustro
Dziecko stoi naprzeciwko rodzica, który pokazuje różne miny. Dziecko ma za zadanie pokazywać te same miny wyrażające emocje rodziców. Potem następuje zamiana ról.
Rysowanie emocji
Dziecko rysuje na kartce sytuację, osobę lub coś innego, czego się boi, np. pająka. Dorosły pełni rolę czarodzieja, który zamienia rysunek w taki sposób, żeby zmniejszyć strach dziecka, np. rysuje pułapkę dla pająka.
Co widzę, myślę i czuję…
Codziennie przed snem rodzice wypowiadają po jednym zdaniu – Myślę, że…Czuję, że…, Widzę, że… i następnie dziecko układa swoje zdania rozpoczynające się od podanych słów.
Moja twarz
Rodzic prosi dziecko o pokazanie swoich uczuć za pomocą kart z różnymi emotikonami, co czułoby w następujących sytuacjach:
– dostałem piątkę w szkole oraz popsuła mi się zabawka,
– idę do dentysty oraz zgubiłem ulubioną książkę.
Bohater
Każde dziecko potrzebuje pozytywnych wzorów do naśladowania. Dobrym pomysłem jest zebranie zdjęć przedstawiających ludzi, którzy odnieśli sukces w różnych dziedzinach i opowiadanie o tym dziecku, np. o sportowcach. Im więcej pozytywnych postaci dziecko pozna, tym bardziej będzie próbowało naśladować zachowanie osób stawianych mu za wzór.
Przyjemne – nieprzyjemne
Rodzic prosi dziecko, aby wybrało po jednym uczuciu przyjemnym i nieprzyjemnym. Następnie układa zdanie np. byłem szczęśliwy, gdy…, bałem się, gdy….
Okazuje się, że przez naukę inteligencji emocjonalnej dziecko nabywa najbardziej niezbędnych umiejętności decydujących o jego sukcesie życiowym. Ogromną rolę odgrywa umiejętność rozpoznawania własnych uczuć oraz zrozumienie, skąd te uczucia pochodzą, jak również zdolność do dzielenia się swoimi emocjami z innymi. Badania pokazują, że wysoki poziom inteligencji emocjonalnej u dziecka gwarantuje w powyżej 50% odniesienie sukcesu życiowego pod względem zawieranych związków, relacji z innymi ludźmi; efektywności działania, dokonywania rozsądniejszych wyborów, jakości życia oraz decyduje o lepszym zdrowiu.
Autorka jest psychologiem, trenerem technik pamięciowych dla dzieci i młodzieży, terapeutą metodą EEG Biofeedback, założycielką Laboratorium Psychologicznego.
Bibliografia
Czub M. (2014), Diagnoza funkcjonowania społeczno-emocjonalnego dziecka w wieku od 1,5 do 5,5 lat, Instytut Badań Edukacyjnych.
Goleman D. (1999), Inteligencja emocjonalna, Poznań.
Matczak A. (2001), Różne oblicza inteligencji: funkcjonowanie intelektu a osobowość, Studia Psychologia, 2, 157–174.
Przybylska I. (2007), Inteligencja emocjonalna a uzdolnienia twórcze i funkcjonowanie szkolne młodzieży, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
