Miesięcznik „Remedium”
Jak stymulować rozwój zdolności? Na to pytanie odpowiada teoria inteligencji sprzyjającej powodzeniu życiowemu R. J. Sternberga, która ujmuje inteligencję jako zbiór różnych wymiarów stosunkowo niezależnych od siebie. Badacz wyróżnia trzy rodzaje inteligencji: praktyczną, analityczną i twórczą. Termin „inteligencja” jest w powyższej teorii używany zamiennie z terminem „zdolności” (Sękowski 2006, s. 95). Z kolei teoria inteligencji wielorakich H. Gardnera odpowiada na pytanie, jak rozpoznać swoje predyspozycje zawodowe, czym się kierować przy wyborze zawodu. W przeciwieństwie do inteligencji emocjonalnej – inteligencja racjonalna jest zbiorem zdolności intelektualnych, abstrakcyjnych i analitycznych, mierzonych za pomocą popularnego wskaźnika IQ.
Podłoże inteligencji
Każde dziecko rodzi się z liczbą komórek mózgowych, które umożliwiają osiąganie sukcesów. Rozwój mózgu jest najintensywniejszy do 6 r.ż. W tym wieku dziecko może najłatwiej przyswoić nowe informacje. Można tłumaczyć to jego dziecięcą ciekawością otaczającego go świata. Jednak o poziomie inteligencji nie decyduje tylko liczba neuronów, lecz liczba połączeń stworzonych pomiędzy komórkami poprzez zdobywanie doświadczeń dostarczanych we wczesnym okresie rozwoju przez bogate i stymulujące środowisko. Monotonne otoczenie, mało barw, smaków, zapachów i mało ruchu hamują naturalny dziecięcy pęd do poznawania świata.
Pamięć krótkotrwała odgrywa rolę w kształtowaniu inteligencji. Osoby o lepszej pamięci krótkotrwałej odznaczają się wyższym ilorazem inteligencji. Zdaniem psychologów w ciągu pierwszych pięciu lat życia rozwija się ok. 50% zdolności do uczenia się. Następne 30% rozwija się do 8 r.ż. Cała wiedza zdobyta w późniejszym okresie życia dziecka będzie więc oparta na fundamencie zbudowanym w jego pierwszych latach życia. Im młodsze jest dziecko, tym ważniejsza jest rola stworzonych dla niego możliwości do rozwoju i tym większy jest wpływ rozwoju sprawności ruchowej oraz manualnej na zdolności oraz budowę mózgu. A co za tym idzie, na inne sfery rozwoju intelektualnego.
Poziom zdolności i inteligencji a osiągnięcia dziecka
Wymiar nazwany w teorii Sternberga „sukcesem” jest wskaźnikiem poziomu i rodzaju osiągnięć człowieka. Deficyt w dziedzinie osiągnięć może być przyczyną stresu i frustracji, a także może negatywnie wpływać na obraz siebie oraz samoocenę. Pośrednio prowadzi to do tego, że dziecko poprzez brak osiągnięć może czuć się mało wartościowe i zniechęcone do działania. Sukces życiowy człowieka tylko w niewielkim stopniu zależy od zdolności uwarunkowanych istnieniem czynnika ogólnego wyodrębnionego przez Spearmana, czyli czynnikami genetycznymi głównie związanymi z funkcjonowaniem poznawczym. Na podstawie badań prowadzonych w Kenii stwierdzono występowanie czterech składowych inteligencji, to znaczy: wiedzy i umiejętności, szacunku do wartości, umiejętności radzenia sobie z problemami życiowymi oraz inicjatywy (Sękowski 2006, s.97-98).
Programy rozwijania inteligencji
Rozwijanie wymienionych przez Sternberga trzech rodzajów inteligencji opiera się na programach, które zmierzają do uczenia i rozwijania mądrości – teaching for wisdom oraz uczenia inteligencji – teaching for successfull intelligence. W tych programach widoczny jest związek inteligencji twórczej, zwłaszcza praktycznej z mądrością (Sękowski 2004).
Program teaching for wisdom, czyli edukacja dla mądrości zakłada, że podstawą rozwijania mądrości jest rozwijanie cech osobowościowych, postaw interpersonalnych i intrapersonalnych, obrazu własnego „ja” w relacjach ze sobą i światem zewnętrznym, zaangażowanie w działanie oraz umiejętności wykorzystania zapamiętanych informacji do zmieniania i doskonalenia otaczającej rzeczywistości dla dobra jednostki i/lub wspólnego dobra społecznego (Sternberg i in. 2009, s. 105). Zadaniem nauczyciela jest zorganizowanie specyficznych warunków w procesie nauczania tzn. kształtowania umiejętności i kompetencji w zakresie wartościowania, projektowania i wdrażania w życie mądrych decyzji, przedsięwzięć i zachowań. To wszystko warunkuje myślenie transgresyjne – wychodzenie poza dostarczane informacje i twórcze podejście do problemu.
Program teaching for successful intelligence zakłada, że każde zadanie szkolne może być rozpatrywane z trzech punktów widzenia odpowiadających specyfice każdego rodzaju inteligencji. Ma przygotowywać uczniów do postrzegania problemów od strony analizy, twórczości i praktycznych konsekwencji. Służy to rozwijaniu ogólniejszych sprawności intelektualnych. Program zakłada także dokonywanie oceny na wielu poziomach, z uwzględnieniem wyboru problemu, strategii oraz sposobów poszukiwania rozwiązań.
Jak rozwijać różne rodzaje inteligencji?
Program rozwijania inteligencji analitycznej dotyczącej głównie funkcjonowania procesów poznawczych, jak uwaga i pamięć, jest ukierunkowany na identyfikację problemu, wybór źródeł istotnych informacji, ich reprezentacji i organizacji oraz formułowanie strategii oraz ocenę rozwiązań.
Rozwijanie inteligencji twórczej jest odnoszone do umiejętności podejmowania nowych zadań, redefiniowania problemu, podejmowania intelektualnego ryzyka, rozwijania tolerancji na odmienność i wieloznaczność, budowania samooceny, jak również doszukiwania różnych punktów widzenia i wielorakich możliwości rozwiązań (Sękowski 2006, s. 100). W celu rozwoju inteligencji twórczej opracowywane są różnorodne treningi twórczości, których zadaniem jest oddziaływać dwukierunkowo. Są to zadania specyficzne jak: rozwijanie myślenia dywergencyjnego i funkcji intelektualnych, zaś zadania niespecyficzne służą kształtowaniu cech osobowości sprzyjających działalności twórczej.
Inteligencja praktyczna, wśród niej społeczna i emocjonalna pozwalają zastosować wiedzę, a także inteligencję analityczną i twórczą w praktycznych sytuacjach życiowych.
Wśród elementów inteligencji praktycznej, które są rozwijane w toku kształcenia, zalicza się (Sternberg, Grigorienko, 2000): planowanie działania, właściwe ocenianie własnych możliwości i ograniczeń, kontrolowanie impulsów, rozwijanie motywacji, podnoszenie samooceny, określanie priorytetów, rozwijanie konsekwencji w działaniu i osiąganie równowagi stylów myślenia. Bardzo ważnym elementem kształtowania inteligencji praktycznej jest rozwijanie sfery motywacyjnej, ponieważ wysoka motywacja jest warunkiem wybitnych osiągnięć i stanowi podstawowy element podnoszący ludzką efektywność. Rozwijanie zdolności metapoznawczych ma ogromny wpływ na uczenie inteligencji praktycznej. Metapoznanie jest wiedzą na temat funkcjonowania własnych procesów poznawczych, wśród których można wyróżnić metapamięć, czyli wiedzę dotyczącą własnej pamięci. Osoby z wyższym niż przeciętnym poziomem metapoznania potrafią szybciej określić właściwe i najbardziej efektywne dla siebie strategie rozwiązywania problemów i są zdolne do wybitnych osiągnięć. Umiejętnościami kształtowanymi w procesie rozwijania inteligencji praktycznej są odpowiedzialność i ryzyko oraz umiejętności społeczne. Służą temu treningi interpersonalne, pozwalające poznać swoje silne i słabe strony w kontaktach interpersonalnych. W zakresie kształtowania właściwej samooceny i obrazu siebie pomocne są techniki V. Satira (1983). Uczą one prawidłowej oceny własnych możliwości, predyspozycji i ograniczeń.
Jak inteligencja kształtuje predyspozycje zawodowe?
W teorii inteligencji Howard Gardner (1983) wyróżnia następujące typy inteligencji: lingwistyczną, logiczno-matematyczną, przyrodniczą, wizualno-przestrzenną, muzyczną, interpersonalną, intrapersonalną, fizyczno-kinestetyczną. Uczniowie o dominującej inteligencji lingwistycznej posiadają ponadprzeciętną umiejętność przemawiania i prezentowania własnego zdania oraz przekonań. Mają duży zasób słownictwa i wysoką wrażliwość językową. Łatwo odnajdują się w pracy jako dziennikarz, tłumacz, pisarz. W celu rozwijania tego typu inteligencji należy dużo czytać, pisać artykuły np. do gazetki szkolnej, brać udział w debatach.
Wysoki poziom inteligencji logiczno-matematycznej jest związany z umiejętnością szybkiego liczenia, łatwością rozwiązywania zagadek logicznych, kryminalnych. Takie osoby cechują się dobrze rozwiniętym myśleniem abstrakcyjnym i dostrzeganiem zależności przyczynowo-skutkowych, dlatego mogą osiągnąć sukcesy jako ekonomista, księgowy, informatyk, adwokat czy detektyw. Ten rodzaj inteligencji można rozwijać poprzez ćwiczenie planowania, rozwiązywanie zadań metodycznych oraz rozwiązywanie łamigłówek.
Dominacja inteligencji przyrodniczej wskazuje na zainteresowanie naturą i zjawiskami w niej zachodzącymi, jak również na dużą wrażliwość ekologiczną. Osoby o wysokim poziomie tego typu inteligencji są predysponowane do wykonywania pracy jako biolog, zoolog, rolnik, ekolog. Ten rodzaj inteligencji można rozwijać przez spędzanie czasu na łonie natury, angażowanie się w wolontariat w schronisku dla zwierząt czy w różnego rodzaju akcje ekologiczne.
Myślenie za pomocą obrazów, bogata wyobraźnia, dobre wyczucie koloru, przestrzeni czy też kształtu są związane z inteligencją wizualno-przestrzenną. Taki rodzaj inteligencji predysponuje do pracy jako artysta, projektant, architekt. Warto rozwijać posiadane zdolności poprzez rozwijanie wyobraźni, tworzenie map myśli, treningi twórczości. Wysoka inteligencja muzyczna dotyczy dużej wrażliwości na muzykę i dźwięki, łatwości zapamiętywania treści mających podkład muzyczny. Osoby o dominującym typie tej inteligencji mogą w przyszłości wybrać zawód kompozytora, piosenkarza, muzyka, dyrygenta. Aby rozwijać ten rodzaj inteligencji należy jak najwięcej słuchać muzyki, uczyć się przy muzyce, wpływać na swój nastrój poprzez muzykę w postaci relaksacji, wyładowania nadmiaru emocji.
Inteligencja interpersonalna oznacza chęć przebywania z ludźmi, łatwość nawiązywania kontaktów, wysoką ekstrawersję, predyspozycje do pracy w grupie. Osoby o tym typie inteligencji wybierają pracę wymagającą kontaktów z ludźmi w charakterze nauczyciela, psychologa, menadżera czy sprzedawcy. Ten rodzaj inteligencji można doskonalić przez ćwiczenia umiejętności komunikacji interpersonalnej.
Osoby o dominującej inteligencji intrapersonalnej mają wysoką umiejętność planowania, świadomość własnych potrzeb i celów. Cechuje ich łatwość nazywania i rozpoznawania własnych stanów emocjonalnych. Najczęściej pracują w charakterze terapeuty, duchownego bądź filozofa. Takie osoby powinny rozwijać się poprzez obserwacje i nazywanie swoich stanów emocjonalnych oraz pielęgnowanie własnej niezależności.
Dominacja inteligencji fizyczno-kinestetycznej wiąże się z dużą potrzebą ruchu, zamiłowaniem do ćwiczeń fizycznych, tendencją do manipulowania przedmiotami oraz dużą precyzją ruchów i dobrym refleksem. Ten rodzaj inteligencji predysponuje do pracy jako sportowiec, tancerz, aktor, chirurg, zegarmistrz. Najlepiej rozwijać ten typ inteligencji poprzez ćwiczenie sprawności manualnej.
Kontekst społeczny
Rozwój inteligencji analitycznej, twórczej i praktycznej jest związany z kontekstem społecznym. Dwa ostatnie rodzaje inteligencji odnoszą się do procesów podejmowania decyzji i wykraczają poza procesy poznawcze. Dopiero harmonijny rozwój różnych aspektów inteligencji sprzyja lepszemu funkcjonowaniu psychicznemu człowieka. Odkrycie przeważającego typu inteligencji wśród uczniów może pomagać w wyborze dalszego kierunku kształcenia i rozpoznawać predyspozycje do wykonywania określonego zawodu, jednak nie jest ostatecznym wyznacznikiem powodzenia życiowego. Nie ulega wątpliwości, że testy zdolności umysłowych nie badają wszystkich istotnych aspektów funkcjonowania mózgu i innych ważnych atrybutów człowieka (Deary 2012, s. 37). Nie mierzą kreatywności ani mądrości. Trudno jest również zmierzyć kompetencje społeczne danej jednostki, jej zdolności przywódcze, charyzmę, opanowanie, altruizm czy empatię. Bibliografia
Deary I. J. (2012), Inteligencja, Sopot.
Gardner H., (2009), Inteligencje wielorakie: nowe horyzonty w teorii i praktyce, Warszawa.
Sękowski A. (2006), Stymulowanie rozwoju zdolności w świetle teorii inteligencji sprzyjającej powodzeniu życiowemu Roberta J. Sternberga, „Roczniki Psychologiczne”.
Sternberg R. J., Jarvin L., Grigorienko E.L. (2009), Teaching for Wisdom, Intelligence, Creativity and Success, Thousand Oaks.
Suświłło M. (2004), Inteligencje wielorakie w nowoczesnym kształceniu, Olsztyn.
Suświłło M. (2009), Rozwijanie wielorakich zdolności człowieka: wybrane zagadnienia, Toruń.
Autorka jest psychologiem, trenerem technik pamięciowych dla dzieci i młodzieży, terapeutą metodą EEG Biofeedback, założycielką Laboratorium Psychologicznego.
