Miesięcznik „Remedium”
Nie każdy starszy człowiek dokonując podsumowań w swoim życiu odkrywa w nim głęboki sens swoich wyborów i wartości, dający poczucie prawdziwego szczęścia i spełnienia. Nie oznacza to jednak, że dziadkowie i ich wnuki nie mogą wzajemnie uczyć się od siebie, dawać i czerpać ze wspólnej relacji.
Osoby w późnym wieku dzieląc się swoją wiedzą, umiejętnościami i mądrością życiową z nastolatkami mogą być dla nich nieocenionym źródłem wsparcia w kryzysowych momentach, w sytuacji podejmowania decyzji i mierzenia się z konsekwencjami. W relacji z drugą osobą, niezależnie od różnicy wieku i doświadczeń, nigdy nie jest tak, że tylko jedna strona „daje”, a druga „zyskuje”. Nawiązanie bliskiej relacji z młodym człowiekiem może zaspokoić u starszej osoby potrzebę bycia kimś ważnym i znaczącym dla drugiego człowieka. Daje jej to bowiem niezwykle cenną możliwość podzielenia się tym, co w swoim życiu uznała za ważne.
Czy możliwa jest relacja międzypokoleniowa?
Obserwując współczesny świat z jednej strony nasuwa się wiele wątpliwości o możliwość zbudowania takiej relacji. To fakt, młodzi ludzie dorastają w zupełnie innym środowisku niż ich rodzice i całkowicie innym od tego, w jakim dorastali ich dziadkowie. Obecnie co innego się ceni i uważa za ważne, inne umiejętności i wartości „sprawdzają się”, a zainteresowania i świat młodzieży często są po prostu niezrozumiałe dla ich rodziców i dziadków. Co więcej wiele starszych osób czuje się zagubionych w świecie nowych technologii, zupełnie nie mając motywacji do tego, aby go poznać i spróbować zrozumieć. W związku z tym, często muszą konfrontować się z faktem, że ich porady wydają się nastolatkom nieaktualne i nie chcą oni z nich korzystać.
Już w latach 70. znana badaczka kultury, Margaret Mead zwróciła uwagę na istnienie trzech typów kultur:
Kultura postfiguratywna: to kultura nastawiona na przeszłość, w której zmiany zachodzą bardzo wolno. Najważniejszą rolę odgrywa w niej pokolenie starszych, które przekazuje młodszym ważne dla społeczności tradycje i wzorce funkcjonowania. Ceniona jest ich wiedza, mądrość i doświadczenie, a ich nauka jest przekazywana, najczęściej ustnie, kolejnym pokoleniom, które są głęboko przekonane o jej wartości i użyteczności w budowaniu własnego życia.
Kultura kofiguratywna: to kultura nastawiona na teraźniejszość. Słabną w niej związki z przeszłością, ale zmiany zachodzą w spokojnym tempie. Część tradycji jest przekazywana i kultywowana, jednak najważniejszą rolę odgrywa pokolenie rodziców i ich decyzje. W tej kulturze punktem odniesienia są rówieśnicy danego pokolenia i wybory jakich dokonują. Kultura ta zapewnia dobrą adaptację do rzeczywistości, jednak wymaga mierzenia się z różnymi pojawiającym się konfliktami – nie wszystkie znane sposoby wychowania i edukacji się sprawdzają. Przekaz norm i wiedzy odbywa się nie tylko ustnie, ale również za pośrednictwem książek, telewizji i Internetu.
Kultura prefiguratywna: ta kultura nastawiona jest przede wszystkim na przyszłość, a zmiany zachodzą w niej bardzo szybko. Tradycje często są odrzucane, jako coś co się nie sprawdza i zastępowane nowymi pomysłami i zwyczajami. Dominującą rolę odgrywa tu pokolenie młodych, które wyznacza zasady i normy i to do nich muszą dostosowywać się starsi. Częstą konsekwencją tego jest całkowity upadek autorytetu starszych. Dzieci wychowywane są do świata, którego jeszcze nikt nie zna. Zanika też bezpośredni kontakt wychowawczy i edukacyjny. Wzrasta przepaść między pokoleniami i na tym tle często dochodzi do konfliktów.
Czy jednak faktycznie tak jest? Czy musimy pogodzić się z tym, że wzorzec „dziadka – mentora i mędrca” przestał być aktualny? A jeżeli tak, to na czym budować relację z młodszym pokoleniem?
Odpowiednia komunikacja podstawą relacji
Choć nastolatki doskonale orientują się we współczesnym świecie i jego możliwościach, to brakuje im jeszcze orientacji we własnym życiu, wartościach i celach, do których dążą. Orientację tę zdobywają przede wszystkim w rożnych relacjach społecznych.
O tym, czy nastolatki będą zabiegały o to, aby jakąś relację podtrzymać, decyduje przede wszystkim to, jak ta relacja przebiega. Młodzież, choć ma już wiele doświadczeń i niemal wszystko jest w stanie pojąć, to jednak jeszcze wciąż wielu rzeczy się uczy. Jak każda nauka, tak i dążenie do samodzielności nie przebiega bez popełniania błędów. Młodzi ludzie bardzo potrzebują informacji zwrotnych o tym, jakie konsekwencje miało ich zachowanie, jak zostało odebrane przez innych i jakie miało znaczenie. Ważny jest jednak sposób, w jaki informacje te są przekazywane.
Dzielenie się swoją wiedzą i spostrzeżeniami z nastolatkami powinno być przekazywaniem osobistego doświadczenia, nie zaś pouczaniem ich lub narzucaniem własnego zdania o tym, co jest dla nich najlepsze. Nastolatki muszą i chcą dokonywać samodzielnych wyborów w swoim życiu i są bardzo wyczulone na sytuacje przymusu. W sytuacji, gdy nastolatek popełni błąd lub zmaga się z jego skutkami, potrzebne jest mu przede wszystkim wsparcie i rozmowa o tych skutkach. Oczywiście dorosły może podzielić się z nastolatkiem swoją oceną jego zachowania, ale będzie to dla niego cenne tylko wtedy, gdy wypowiedziane zostanie bez krytyki, ironii i poniżania. Najcenniejszą jednak rzeczą, jaką dorosły może obdarzyć nastolatka, jest zaufanie w to, że młody człowiek poradzi sobie w życiu mimo wszystkich trudności, jakie teraz się przed nim piętrzą.
W stronę praktyki – jak rozwinąć relacje nastolatka z dziadkami
Budowanie relacji między nastolatkiem a dziadkami dokonuje się przede wszystkim w obrębie rodziny i umacnia różnymi wspólnymi doświadczeniami, spotkaniami, przekazywaniem rodzinnych zwyczajów oraz wzmacnianiem poczucia przynależności, wspólnej historii i korzeni. Jednakże wiele wsparcia na tym polu mogą rodzinie udzielić szkoły, domy kultury, świetlice oraz różne inne ośrodki działające na rzecz społeczności lokalnej wychodząc z interesującą ofertą spotkań, warsztatów oraz zajęć.
Ciekawą propozycją mogą być warsztaty lub spotkania z psychologiem dla osób starszych z możliwością dyskusji o zmianach, jakie zachodzą we współczesnym świecie, o tym, jak wpływają one na relacje z wnukami i jak sobie z nimi radzić. Warto w taki warsztat lub cykl warsztatów wpleść wątek o potrzebach nastolatka, prawidłowościach rozwoju i wynikających z tego zasadach komunikacji z nim. Warsztaty można prowadzić już dla dziadków dzieci w wieku wczesnoszkolnym, gdyż wtedy najczęściej są oni jeszcze żywo zainteresowani rozwojem swoich wnuków. Jakość relacji nawiązana na tym etapie życia dziecka będzie rzutowała na to, jaką relację uda się nawiązać z nastolatkiem.
Na rozwijanie relacji międzypokoleniowych można także spojrzeć szerzej i wyjść z ciekawą propozycją wspólnych spotkań dla nastolatków i osób starszych niekoniecznie związanych więzami rodzinnymi. Coraz częściej szkoły proponują swoim uczniom różne ciekawe inicjatywy w formie pomocy osobom starszym, jak choćby uczniowie klas fryzjerskich strzygący podopiecznych domów pomocy społecznej. Ważne jest, aby takie działania nie były jednorazowym wyjazdem, ale stałą możliwością spotkań, która da szansę nawiązania relacji.
Wspaniałą okazją do budowania relacji między nastolatkami a osobami starszymi jest także wspólna praca w dziedzinie zainteresowań obojga. Jest to naturalna sytuacja spotkania, w której osoba starsza występuje jako nauczyciel (o większych kompetencjach), ale jednocześnie powierza młodemu człowiekowi odpowiedzialne zadania. Taka forma spotkania może być realizowana w przeróżny sposób – w szkołach jako koła zainteresowań, na praktykach (uczeń pod okiem instruktora), w domach kultury na zajęciach tematycznych i wszelkich sytuacjach nieformalnych. Warto zachęcać do tego zwłaszcza taką młodzież, której zainteresowania odbiegają od typowej tematyki przedmiotów szkolnych.
Aleksandra Kram współpracuje z Instytutem Psychologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.
Marta Molińska jest doktorantką w Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.
Literatura:
Bee, H. Psychologia rozwoju człowieka, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004.
Brzezińska, A. I., Społeczna psychologia rozwoju. Wyd. Scholar, Warszawa 2000.
Erikson, E. Tożsamość a cykl życia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004.
Hearn, S., Saulnier, G., Strayer, J., Glenham, M., Koopman, R., & Marcia, J. E. (2012). Between integrity and despair: Toward construct validation of Erikson’s eighth stage, „Journal of Adult Development”, 19 (1), 1-20.
Jasielska, A. Funkcjonowanie emocjonalne osób w wieku 60-85 lat na przykładzie regulacji emocji, „Gerontologia Polska”, 2011, 19 (2), 112-118.
Jull, J. Nastolatki. Kiedy kończy się wychowanie? Wyd. Mind, Podkowa Leśna 2014.
