Miesięcznik „Remedium”
Współcześnie żyjemy w świecie, gdzie dostęp do Internetu stał się integralnym aspektem funkcjonowania człowieka. Jak wskazują dane CBOS (2015), z Internetu regularnie korzysta ponad 64% dorosłych Polaków. Warto zwrócić uwagę na fakt, że jeszcze 10 lat temu było to zaledwie 25% badanych. Zmienia się również nasza aktywność w sieci. Coraz chętniej za pośrednictwem Internetu: kupujemy, sprzedajemy, oglądamy filmy, słuchamy muzyki, łączymy się z bankiem oraz poszukujemy informacji… także o naszym stanie zdrowia. Międzynarodowe badania prowadzone w 12 krajach (m.in.: Rosji, Chinach, Indiach, Meksyku, Brazylii, Stanach Zjednoczonych, Włoszech, Australii oraz Niemczech), w których udział wzięło ponad 12 tys. internautów wskazują jednoznacznie, że ponad 75% badanych wykorzystywało sieć jako główne źródło wiedzy o zdrowiu. Jest to stosunkowo nowe zagadnienie, które nie ma obecnie opracowania w języku polskim.
Dlaczego ludzie poszukują informacji na temat swojego zdrowia w sieci?
Korzystanie z Internetu jako pierwszego źródła informacji w kwestiach zdrowotnych może wynikać z faktu, że jest to medium łatwo dostępne, tanie oraz proste w obsłudze. Sam proces poszukiwania informacji jest w większości przypadków anonimowy oraz pozbawiony elementów administracyjnych (rejestracja, wypełnianie karty zdrowia, czekanie w kolejce na wizytę). W sieci każdy może zapytać, o co chce i kiedy chce, nie czując przy tym zażenowania i wstydu. Pozytywnym aspektem wynikającym z tak łatwego dostępu do informacji medycznych jest to, że każda osoba może wzbogacić swoją wiedzę, przygotować się na wizytę z lekarzem i brać aktywny udział w procesie leczenia (McElroy, Shevlin, 2014; Muse i in., 2012; Starvenic, Berle, 2013). Jednak taka postawa może nieść za sobą również negatywne konsekwencje. Wśród użytkowników Internetu ujawnia się nowe zjawisko zwane cyberchondrią. To rosnące zagrożenie coraz częściej opisuje się jako niebezpieczny i pozbawiony kontroli efekt współczesnej cywilizacji. Ograniczona wiedza na temat tego zaburzenia prowadzi do powstawania licznych spekulacji i domysłów. Obecnie nie są znane informacje na temat rozpowszechnienia zjawiska oraz stopnia jego wpływu na dotkniętych nim ludzi. Sam termin „cyberchondria” używany jest nieprecyzyjnie i posiada wiele znaczeń (Starvenic, Berle, 2013).
Czym jest cyberchondria?
Termin „cyberchondria” wywodzi się od słów „cyber” oraz „hipochondria”. Sugeruje to, że jest to jedna z form zaburzeń hipochondrycznych powiązana z użytkowaniem Internetu i komputera. Zaburzenie to jest powiązane ze wspomnianą grupą zaburzeń, aczkolwiek termin „hipochondria” w ostatnich latach wywoływał wiele kontrowersji. Pojawiła się zatem tendencja do zastępowania go określeniem „lęk o zdrowie” (health anxiety). Te dwa terminy nie są synonimami, jednakże hipochondria częściej mylona jest i uznawana jako cięższa forma „lęku o zdrowie” (Starvenic, Berle, 2013).
Idea uznania cyberchondrii za nowe zaburzenie została zaproponowana po raz pierwszy w 2001 roku w artykule New disorder, cyberchondria, sweeps the Internet opublikowanym w brytyjskiej gazecie „The Independent”.
Część badaczy i specjalistów uznała to zjawisko niemal za formalne rozpoznanie. Sugerują oni, że jest to nowy, odrębny stan psychiczny. Inni z kolei utożsamiają cyberchondrię z hipochondrią lub uznali, że jest to jedynie jej „dwudziestopierwszowieczny odpowiednik” (Starvenic, Berle, 2013). Obecnie nadal trwają rozważania, czy uznać cyberchondrię za osobne zaburzenie psychiczne. Coraz większym uznaniem cieszy się pogląd, że zjawisko to należy uznać za zaburzenie z grupy zaburzeń hipochondrycznych (Hypochondriasis Disorder) lub związanych z lękiem przed wystąpieniem choroby (Illness Anxiety Disorder). Jednym z głównych powodów różnej kategoryzacji tego zjawiska przez badaczy jest brak zgody co do samej konceptualizacji zaburzenia (Starvenic, Aboujaoude, 2015).
Belling (2006) przedstawia cyberchondrię jako lęk o własne zdrowie, który potęgowany jest poprzez ekspozycję osoby na informacje pozyskane ze źródeł internetowych. Z kolei White i Horovitz (2010) przyczyn lęku upatrują w samym zachowaniu podejmowanym przez jednostkę. Według nich cyberchondria wiążę się przejawianiem nieuzasadnionych obaw o stan swojego zdrowia, które powstają na podstawie przeglądu literatury i wyników wyszukanych w sieci. Cyberchondrię definiuje się także jako nadmierne lub powtarzalne przeszukiwanie stron internetowych w celu znalezienia informacji na temat kwestii zdrowotnych. Powodem takiego zachowania jest silna potrzeba załagodzenia cierpienia i niepokoju lub lęku związanego ze stanem zdrowia. Skutkiem nie jest jednak uspokojenie, lecz nasilenie negatywnych emocji. Bardzo często spowodowane jest to znalezieniem przez użytkownika informacji o niebezpiecznych chorobach i patologiach, które wywołują nowe zmartwienia i niepokoje (McElroy, Shevlin, 2014).
Przyczyny powstawania cyberchondrii
Spory wśród badaczy wynikają również z odmiennych poglądów co od mechanizmu powstawania zaburzenia. Obecnie wyróżnia się dwa najbardziej prawdopodobne procesy. Pierwszy z nich zakłada, że wysoki poziom lęku prowadzi do nadmiernego i przesadnego szukania informacji dotyczących stanu zdrowia. Drugi z nich zakłada, że to kompulsywne szukanie informacji o własnym zdrowiu skutkuje podwyższeniem poziomu lęku (Starvenic, Aboujaoude, 2015). Badania koncentrujące się na mechanizmie powstawania cyberchondrii potwierdzają, że osoby z wysokim nasileniem lęku o zdrowie w porównaniu z osobami znajdującymi się na przeciwnym krańcu tego wymiaru mogą przeżywać większy dystres i niepokój. Sugeruje to, że osoby przeżywające lęk o własne zdrowie korzystają z Internetu w celu znalezienia informacji, które przede wszystkim uspokoiłyby je oraz złagodziły objawy dystresu. Zachodzi proces przeciwny do zamierzonego. Osoby te doświadczają jeszcze intensywniejszego lęku. Innymi słowy, osoby z hipochondrią, zaburzeniami lękowymi i z cyberchondrią, pomimo negatywnych doświadczeń i odczuć podczas czytania informacji medycznych, dalej korzystają z Internetu chcąc znaleźć w nim informacje niwelujące lęk. W ten sposób zaczynają oni funkcjonować w swego rodzaju cyklu cyberchondrii (Starvenic, Berle, 2013).
Objawy cyberchondrii
Do głównych objawów cyberchondrii zaliczają się: powtarzające się, kompulsywne szukanie informacji o własnym stanie zdrowia, za pomocą licznych stron internetowych. Poszukiwanie informacji jest tak częste, że przerywa codzienne aktywności, m.in. obowiązki domowe, zawodowe itp. Kolejny objaw to utrzymujące się poczucie dystresu oraz depresyjny nastrój. Ważnym elementem jest również większe nasilenie lęku i niepokoju oraz obecność innych negatywnych stanów emocjonalnych. Wyraźny jest również niedający się opanować wewnętrzny przymus szukania informacji na temat zdrowia i chorób. Przymus ten powodowany jest poszukiwaniem swego rodzaju ulgi, uspokojenia, podniesienia na duchu i rozwiania obaw. Osoby dotknięte tym zaburzeniem mogą również przejawiać ograniczone zaufanie do lekarzy i personelu medycznego (McElroy, Shevlin, 2014).
Grupa ryzyka
Poza opisanymi wyżej osobami, dla których charakterystyczne jest większe nasilenie lęku o zdrowie, istnieją też inne grupy ryzyka. Wyniki badań sugerują, że zwiększone prawdopodobieństwo pojawienia się cyberchondrii występuje u osób, które mają problem z tolerancją niepewności i sytuacji niejednoznacznych. Zdaniem badaczy takie osoby mają predyspozycje do szukania diagnozy na własną rękę. Jeśli znajdą w Internecie artykuł na temat chorób mózgu, mogą zacząć interpretować swoje bóle głowy jako guz mózgu (Fergus, 2013; Norr i in., 2015). Badacze identyfikują również osoby, które po przeczytaniu niepokojących dla nich treści zaczynają unikać wyszukiwania wiedzy na temat symptomów i chorób poprzez sieć. Charakterystyczne dla nich jest także unikanie spotkań z lekarzem i pobytów w szpitalu, które mogłyby sprowokować niepokój lub podwyższyć lęk. Działanie to jest zgodne ze wzorem zachowania obserwowanym u osób ze zdiagnozowanym zaburzeniem lękowym, skupiających się wokół własnego zdrowia (Health Anxiety). Jeżeli natomiast jednostka znalazła w Internecie informacje, które ją uspokoiły, jeśli poziom odczuwanego przez nią lęku o własne zdrowie obniżył się, a objawy dystresu zniknęły, to z dużym prawdopodobieństwem w przyszłości będzie ona dalej wykorzystywała to medium jako źródło wiedzy i uspokojenia (Starvenic, Berle, 2013).
Skutki psychospołeczne wynikające z cyberchondrii
Cyberchondria wiąże się z licznymi negatywnymi konsekwencjami. Do kosztów psychicznych zaliczyć można m.in. zwiększone ryzyko wystąpienia innych zaburzeń, w pierwszej kolejności lękowych oraz nastroju. Szeroko zakrojone i częste szukanie informacji na temat objawów i chorób może skutkować pojawieniem się szczególnego rodzaju lęku. Przykładem może być tu m.in. nozofobia. Osoba taka staje się przekonana o łatwości i powszechności zarażenia się poważną chorobą, podczas gdy w rzeczywistości są one rzadkie i mało prawdopodobne (Olesen, 2015).
Zaburzenie to może generować również koszty materialne. Mimo braku badań bezpośrednio związanych z cyberchondrią istnieją dowody na to, że osoby, które na ogół bardziej pragną zdrowia, narażone są na większe wydatki. W 2008 roku koszty opieki zdrowotnej oraz straty związane z medycznie niewyjaśnionymi przypadkami kosztowało państwo brytyjskie blisko 3 mld funtów (Bermingham i in., 2010). Cyberchondria i pokrewne zaburzenia prawdopodobnie wpływają na znaczną część tej kwoty, gdyż z analiz wyszukiwania w Internecie wynika, że ci, którzy szukali informacji na temat zdrowia on-line, często kończyli swoje sesje internetowe zapytaniami o lokalne służby zdrowia (White, Horvitz, 2010). Oprócz kosztów generowanych na rzecz państwa, obywatele narażeni są również na koszty osobiste. Wliczyć w nie należy opłaty za prywatne, specjalistyczne wizyty lekarskie oraz rozmaite farmaceutyki.
Przedłużające się i systematyczne korzystanie z Internetu, mające na celu znalezienie informacji o zdrowiu, może także negatywnie wpłynąć na relacje społeczne, w tym rodzinne, towarzyskie i zawodowe. Do zaburzenia interakcji między osobami dochodzi na skutek ciągłego zaabsorbowania jednostki swoim stanem somatycznym. Zaburzenia mogą mieć również miejsce w relacji lekarz-pacjent. Objawiać się one mogą ciągłym zmienianiem specjalistów, podważaniem wiedzy lekarza lub niestosowaniem się do zaleceń (McElroy, Shevlin, 2014).
Cyberchondria jest zjawiskiem stosunkowo nowym i jeszcze niepoznanym. Badacze zainteresowali się tym zjawiskiem ze względu na negatywne konsekwencje, jakie mogą wynikać ze stałego zaabsorbowania zdrowiem. Niestety wiele osób, poszukujących informacji o swoim stanie somatycznym, uznaje Internet za jedyne i rzetelne źródło wiedzy. Zdarza się, że osoby takie rezygnują z wizyt u specjalistów, negują postawioną przez lekarza diagnozę lub starają się leczyć samemu.
Karolina Stenka – doktorantka w Zakładzie Psychologii Ogólnej i Zdrowia Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
Karolina Pikulik – studentka V roku psychologii o specjalności zdrowie i rehabilitacja Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
Dr hab. Paweł Izdebski – kieruje Zakładem Psychologii Ogólnej i Zdrowia Instytutu Psychologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
Bibliografia
Belling C., Hypochondriac hermeneutics: medicine and the anxiety of interpretation, „Literature and Medicine” 2006, nr 25(2), s. 376-401.
Bermingham, S. L., Cohen A., Hague J., Parsonage M., The cost of somatisation among the working-age population in England for the year 2008–2009, „Mental Health in Family Medicine” 2010, nr 7(2), s. 71–84.
Centrum Badań Opinii Społecznej, Internauci, Warszawa 2015.
Fergus T., Cyberchondria and Intolerance of Uncertainty: Examining When Individuals Experience Health Anxiety in Response to Internet Searches for Medical Information, „Cyberpsychology, behavior and social networking” 2013, nr 16(10), s. 735-739.
McElroy E., Shevlin M., The development and initial validation of the Cyberchondria Severity Scale (CSS), „Journal of Anxiety Disorders” 2014, nr 28, s. 259-265.
Muse K., McManus F., Leung C., Meghreblian B., Williams J. M., Cyberchondriasis: fact or fiction? A preliminary examination of the relationship between health anxiety and searching for health information on the Internet, „Journal of Anxiety Disorders” 2012, nr 26, s. 189-196.
Norr A. M., Albanese B. J., Oglesby M. E., Allan N. P., Schmidt N.B., Anxiety sensitivity and intolerance of uncertainty as potential risk factors for cyberchondria, „Journal of Affective Disorder” 2015, nr 174, s. 64-69.
Olesen J., Fear of Illness Phobia – Hypochondriasis or Nosophobia, 2015. Źródło: http://www.fearof.net/fear-of-illness-phobia-hypochondriasis-or-nosophobia/.
Starvenic V., Aboujaoude E., Cyberchondria, cyberbulling, cybersuicide, cybersex: „new” psychopathologies for the 21st century?, „World Psychiatry” 2015, nr 14(1), s. 97-100.
Starvenic V., Berle D., Cyberchondria: towards a better understanding of excessive health-related Internet use, „Expert Review of Neurotherapeutics” 2013, nr 13(2), s. 205-213.
White R.W, Horvitz E., Cyberchondria: studies of the escalation of medical concerns in Web search, „ACM Transactions on Information Systems” 2009, nr 28(4), s. 37.
