Miesięcznik „Remedium”

Autor: Kaja Chojnacka

Coraz częściej mówi się o mobbingu w szkole, który dotyczy działań grupy wobec jednostki, mających na celu jej wykluczenie. W tym kontekście porusza się specyficzne cechy predysponujące do zostania ofiarą mobbingu, a także cechy charakterystyczne dla prześladowców. Pozwala to na zwiększenie skuteczności działań profilaktycznych w szkołach i objęcie szczególną opieką grup ryzyka.

Pojęcie mobbingu

W definicji Karla Dambacha (Dambach 2003, s. 12) mobbingiem nazywamy „długotrwałe (trwające co najmniej kilka miesięcy) wykluczenie jednostki z grupy”. Jest to zachowanie celowe, jako jego istotną cechę podaje się też wyższość psychiczną lub fizyczną prześladowcy nad ofiarą. Dan Olweus (Olweus 2007, s. 21) opisuje mobbing jako zjawisko, w którym „ofiara jest w dłuższym okresie wielokrotnie narażona na negatywne działania ze strony innej osoby lub osób”. Kładzie nacisk na powtarzalność i długotrwałość negatywnych zachowań. Wyróżnia przy tym mobbing bezpośredni, który polega na „otwartych atakach” i pośredni, którego celem jest stopniowe odizolowanie jednostki od grupy. Jako przyczyny mobbingu podaje się (Olweus, 2007, Dambach, 2003):

• Potrzebę zwiększenia spójności grupy poprzez zjednoczenie się przeciwko jednej osobie;
• Projektowanie na ofiarę mobbingu odczuć i pragnień sprawcy;
• Chęć podniesienia poczucia własnej wartości sprawcy przez pokazanie się w opozycji silniejszy-słabszy;
• Chęć rozładowania agresji przez prześladowcę, co powoduje chwilową ulgę, jednak w rzeczywistości prowadzi do podwyższenia poziomu agresji i zwiększenia skłonności do używania przemocy;
• Poczucie wszechmocy sprawcy;
• Stereotypy funkcjonujące w środowisku;
• Poczucie zagrożenia sprawcy, na które reaguje agresją;
• Uwarunkowania temperamentalne sprawcy;
• Czynniki wychowawcze sprzyjające późniejszym zachowaniom agresywnym: tolerowanie i nieograniczanie zachowań agresywnych dziecka, relacje oparte na sile, atmosfera kłótni i złości w domu.

Sprawcy i ofiary

Próby usystematyzowania zjawiska zaowocowały wyodrębnieniem cech często wstępujących u ofiar i sprawców mobbingu. Ofiary podzielono na ofiary pasywne i prowokujące. O ile pasywny wzorzec zachowań pośrednio wpływa na pojawienie się zachowań przemocowych, o tyle ofiary prowokujące często same uciekają się do agresji werbalnej, chętniej uczestniczą w bójkach, co sprzyja stawaniu się ofiarą silniejszego sprawcy.

Oznaki mobbingu

Rozpoznanie ofiar i sprawców mobbingu jest podstawowe do podjęcia działań w szkole i w domu. Ofiary mobbingu często są przezywane, wyśmiewane, upokarzane przed grupą. Spotykają się z groźbami, mogą być zmuszane do oddawania swojej własności (pieniędzy, telefonu, książek itd.). Mogą brać udział w bójkach, których efektem są siniaki i zadrapania. Często wcześniejsze, pozytywne oceny ulegają pogorszeniu – ofiara może chcieć uniknąć pozycji „lizusa” lub „kujona”. Może przy tym uczestniczyć w działaniach dezorganizujących lekcję chcąc przypodobać się liderowi grupy. Ma mało przyjaciół, przerwy często spędza samotnie, niechętnie uczestniczy w działaniach zespołowych. W domu manifestuje negatywne nastawienie do szkoły, chce unikać uczestniczenia w lekcjach. Takim zachowaniom mogą towarzyszyć zmiany nastroju: od smutku i przygnębienia do drażliwości i irytacji. Ofiara mobbingu czas wolny najczęściej spędza samotnie, nie uczestniczy w spotkaniach towarzyskich. Dochodzić także może do przemocy internetowej – uczeń może być obrażany i wyśmiewany na forach, gdzie zamieszczane są kompromitujące filmy lub zdjęcia z jego udziałem.

 Skutki mobbingu

Mobbing niesie za sobą szereg negatywnych skutków fizycznych i psychicznych. Wzrastający poziom lęku i stres przyczyniają się do gorszego funkcjonowania psychofizycznego, gorszego samopoczucia, spadku samooceny i koncentracji. Atmosfera panująca w klasie ma duży wpływ na proces przyswajania i odtwarzania informacji – niesprzyjające warunki powodują pogorszenie wyników w nauce oraz niechęć wobec szkoły. Zwiększające się poczucie osamotnienia może powodować duże szkody psychiczne. Objawy tych szkód mogą przejawiać się na wiele sposobów, np. napadami paniki, lękami, problemami ze snem.

Skutki mobbingu widoczne są także po zakończeniu edukacji. Osobom będącym w okresie szkolnym ofiarami mobbingu długo może towarzyszyć poczucie upokorzenia, krzywdy, chęć zemsty. Mogą też czuć się odizolowani od grupy, pomijani, gorsi od innych, nawet jeśli nie znajduje to uzasadnienia w rzeczywistości. Przekłada się to także na ich metody wychowawcze stosowane wobec dzieci. Mogą oni kierować się w nich przekonaniami opartymi na sile i władzy, namawiać ich do manifestacji agresji i przemocy, albo, wręcz przeciwnie, wychowują swoje dzieci w poczuciu pokrzywdzenia i niesprawiedliwości zwiększając tym samym prawdopodobieństwo, że staną się one ofiarą mobbingu.

Doświadczenie mobbingu może także powodować skutki w późniejszej karierze zawodowej. Osoby te są bardziej podatne na zachowania mobbingowe w pracy i wyizolowanie w grupie pracowników. Mogą też odnosić mniejsze sukcesy, szczególnie w pracy opartej na działaniu zespołowym, o wyraźnych stosunkach podrzędności i nadrzędności. Lęk przed odrzuceniem przez grupę może przejawiać się w niechęci do wystąpień publicznych, prezentowania wyników przed grupą, zgłaszania swoich pomysłów, co przekłada się na mniejsze docenianie pracownika przez pracodawcę i niewykorzystanie potencjału.

Rodzice wobec mobbingu

Rodzice mogą pełnić istotną rolę w zapewnieniu emocjonalnego bezpieczeństwa swojemu dziecku. Obserwując jego zachowanie, emocje, interesując się jego życiem, mają okazję wzmacniać jego poczucie własnej wartości oraz kształtować pozytywne postawy w sytuacjach konfliktowych i trudnych. Może być to utrudnione w okolicznościach takich jak rozwód, śmierć bliskiej osoby, samotne rodzicielstwo, występowanie przemocy lub nałogu w rodzinie.

Pierwszym krokiem przy podejrzeniu mobbingu jest odbycie rozmowy z dzieckiem. Powinna ona przebiegać w atmosferze empatii i zrozumienia. Ocenianie lub negowanie odczuć dziecka może przeszkodzić w podtrzymywaniu poczucia bezpieczeństwa, co spowoduje niechęć do dalszych rozmów. Rodzic może spróbować wyjaśnić dziecku mechanizmy działania mobbingu, co pozwoli na lepsze rozumienie sytuacji, a także pomóc racjonalnie ocenić stosowane przez ucznia strategie obronne oraz uczucia, które mogą one budzić u innych. Wspólnie mogą wypracować plan zachowań dziecka w szkole każdego dnia oceniając jego efekty (Dambach 2003, s. 52-54). Możliwe jest także korygowanie cech sprzyjających staniu się ofiarą mobbingu – poprawianie koordynacji ruchowej dziecka i sprawności fizycznej przez wspólne ćwiczenia, wzmacnianie samooceny przez rozwijanie talentów ucznia oraz kształtowanie jego umiejętności społecznych poprzez udział w dodatkowych zajęciach grupowych, na których ma on okazję dyskutować i wymieniać opinie w atmosferze akceptacji i zrozumienia. Pomocna w planowaniu działań może okazać się też wizyta w poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Drugą płaszczyzną działań rodziców powinna być szkoła. Powinni oni poinformować nauczyciela o problemach dziecka oraz aktywnie uczestniczyć w kreowaniu sposobów rozwiązania problemu z kadrą pedagogiczną i rodzicami dzieci zaangażowanych w mobbing. Szczególnie ważna jest szybka interwencja w przypadku występowania u ofiary obrażeń fizycznych. Istotna jest także postawa rodziców sprawcy wobec sytuacji przemocowych, które mają miejsce w szkole. Rodzice sprawcy mobbingu powinni od początku pokazywać, że nie tolerują takich zachowań u dziecka – wspólne stanowisko szkoły i rodziców zwiększy skuteczność oddziaływań. Konieczne jest także ustalenie reguł i egzekwowanie ich przestrzegania. Warto także uczestniczyć w życiu towarzyskim dziecka, obserwując tym samym jego sposób wchodzenia w interakcje w grupie (Olweus 2007, s. 113–115).

W sytuacji występowania zjawiska mobbingu niezbędna jest współpraca grona pedagogicznego i rodziców oraz jak najwcześniejsze reagowanie na przejawy przemocy. Próby negowania występowania zjawiska, bagatelizowania uczuć ofiary oraz w efekcie niepodejmowanie działań, mogą przyczynić się do eskalacji przemocy oraz większych szkód psychicznych i fizycznych.

Nauczyciele wobec mobbingu

Głównym aspektem oddziaływań kadry pedagogicznej jest prewencja i zapobieganie zachowaniom mobbingowym. Celem działań jest nie tylko niedopuszczanie do takich sytuacji w szkole, ale także integracja uczniów w klasie oraz tworzenie atmosfery sprzyjającej efektywnej nauce. Powinny one uwzględniać zorientowanie się w sytuacji i poziomie wiedzy na temat mobbingu w szkole oraz przeprowadzenie spotkań informacyjnych z uczniami, rodzicami i nauczycielami. Ważna jest systematyczność działań, kształtowanie norm społecznych od pierwszego etapu edukacji.

Do działań prewencyjnych należeć może:

• organizacja specjalnego spotkania z rodzicami w celu nawiązania współpracy i ustalenia wspólnego frontu oddziaływań;
• ustalenie odpowiedniego regulaminu w klasie i szkole oraz przewidzianych kar za jego łamanie;
• zwiększenie liczby działań grupowych zarówno w klasie, jak i między klasami, np. w postaci tutoringu rówieśniczego;
• organizowanie aktywności integrujących grupę i poprawiających jej spójność np. wspólne wyjazdy, wyjścia, debaty, wydawanie gazetki szkolnej itd.;
• rozwijanie pozaszkolnych zainteresowań uczniów m.in. na godzinie wychowawczej;
• kształtowanie więzi między uczniami a wychowawcą – pogłębianie wzajemnego zaufania;
• wzmacnianie u nauczycieli kompetencji w zakresie rozwiązywania konfliktów i analizy dynamiki grupowej.

W sytuacji zaistnienia zjawiska mobbingu w szkole można także:

• przeprowadzić rozmowę z uczniem, który jest ofiarą mobbingu – ważna jest postawa nieoceniająca, niebagatelizująca problemów ucznia, a raczej zachęcająca do zwierzeń i wyrażania emocji;
• przeprowadzić rozmowy z zaangażowanymi uczniami i ich rodzicami – skuteczność oddziaływań będzie większa, gdy także rodzice uczniów będą zdawali sobie sprawę ze skali problemu i będą chcieli wziąć odpowiedzialność za jego rozwiązanie;
• zaplanować sposoby rozwiązania problemu, np. poprzez: zaangażowanie uczniów, którzy nie biorą udziału w mobbingu we włączanie ofiary do grupy, przełamanie obrazu ofiary poprzez danie jej możliwości wykazania się w pracy grupowej, bezpośrednią rozmowę na temat mobbingu, analizowanie zjawiska poprzez rozmowę w klasie na temat scenek, filmów, książek na ten temat, użycie techniki socjogramu w celu zidentyfikowania ról obecnych w klasie;
• poszukiwać możliwości rozwiązania problemu u innych nauczycieli;
• kształtować empatię i uwrażliwiać na oznaki mobbingu uczniów niezaangażowanych bezpośrednio;
• udzielić osobom zaangażowanym wsparcia psychologicznego.

Zwiększanie świadomości uczniów, rodziców i nauczycieli w zakresie diagnozowania i zapobiegania sytuacjom mobbingu w szkole zmniejsza prawdopodobieństwo występowania podobnych zachowań. Szeroka skala możliwych do podjęcia działań sprzyja także zwiększeniu integralności grupy oraz wytworzeniu atmosfery przyjaznej edukacji.

Autorka jest studentką V roku psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Bibliografia:

Dambach K. E., Mobbing w szkole. Jak zapobiegać przemocy grupowej, Gdańsk 2003.
Olweus D., Mobbing. Fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, Warszawa 2007.

Cechy ofiary pasywnej	Cechy ofiary prowokującej	Cechy sprawcy
•    Lękliwość; •    Niska samoocena; •    Nieśmiałość, wrażliwość; •    Małomówność; •    Poczucie osamotnienia; •    Negatywne nastawienie do przemocy; •    Słabsza fizycznie; •    Brak przyjaciół w klasie; •    Reaguje pasywnie, lękowo; •    Dobry kontakt z rodzicami i innymi dorosłymi; •    Boi się urazów fizycznych; •    Ma trudności z funkcjonowaniem w grupie; •    Słaba koordynacja ruchowa.	•    Problemy z koncentracją; •    U innych często powoduje uczucia irytacji i napięcia; •    Odbierana jako prowokująca; •    Reakcje są połączeniem lęku i agresji; •    Nadaktywność, duża ruchliwość; •    Niskie poczucie własnej wartości; •    Porywczy temperament; •    Niedojrzałość; •    Niezdarność; •    Nielubiana przez dorosłych; •    Zdarza jej się dokuczać innym uczniom.	•    Silniejszy od rówieśników, zwłaszcza ofiar; •    Wyższy od przeciętnego poziom agresji; •    Sprawny fizycznie; •    Potrzeba dominacji; •    Chęć sprawowania władzy; •    Porywczość; •    Impulsywność; •    Niski próg frustracji; •    Problemy z akceptacją zasad i norm; •    Agresja wobec dorosłych; •    Niski poziom empatii; •    Pewność siebie; •    Negatywny stosunek do szkoły; •    Może kompensować agresją własne lęki i niepewność; •    Doświadczenia kryminalne; •    Pozwalanie na agresywne zachowania w domu rodzinnym, kłótnie, przemoc.

Opracowanie własne na podstawie: Olweus, 2007.