Miesięcznik „Remedium”
Promocja zdrowia pracowników szkoły to wszelkie działania podejmowane przez pojedyncze osoby i całą społeczność pracowników, których celem jest wprowadzanie zmian w stylu życia oraz w ich środowisku i pracy w kierunku prozdrowotnym. Jest to inwestycja w zdrowie pracowników szkoły istotna dla nich samych, dla szkoły jako miejsca nauki i pracy oraz dla uczniów. W artykule przedstawiono próbę wdrożenia promocji zdrowia pracowników szkoły do praktyki szkół promujących zdrowie (SzPZ).
Polska definicja SzPZ zakłada, że szkoła taka tworzy środowisko sprzyjające zdrowiu i dobremu samopoczuciu wszystkich członków społeczności szkolnej. Społeczność tę tworzą: uczniowie i ich rodzice, nauczyciele i inni pracownicy szkoły. Stanowi ona „całość”, w której wszyscy są ważni. Dotychczasowe działania podejmowane przez SzPZ w Polsce koncentrują się przede wszystkim na oddziaływaniach ukierunkowanych na promocję zdrowia uczniów, a promocja zdrowia pracowników nie była dotąd przedmiotem ich zainteresowania. W tej sytuacji pracownicy, przede wszystkim nauczyciele, są raczej wykonawcami działań na rzecz zdrowia uczniów niż beneficjentami programu promocji zdrowia (1. Uważa się, że dobry program promocji zdrowia pracowników może być wsparciem dla zdrowia pozostałych grup szkolnej społeczności i – jeśli osiągnie sukces wśród personelu szkoły – może i powinien być rozwijany w kierunku włączenia pozostałych grup. Zakłada się, że uczniowie uzyskają większą korzyść z promocji zdrowia wtedy, kiedy będą się angażować w taką działalność wespół z nauczycielami umiejętnie radzącymi sobie z przeciążeniami psychospołecznymi i własnym zdrowiem, niż wówczas, gdy przyjdzie im uczestniczyć w programie pilotowanym przez pedagogów przytłoczonych problemami (2.
Na potrzebę uwzględnienia w większym stopniu promocji zdrowia pracowników zwrócono uwagę w ostatnich latach w dokumentach międzynarodowych i w niektórych krajach należących do sieci Szkoły dla Zdrowia w Europie (Schools for Health in Europe, SHE). Zainteresowanie promocją zdrowia pracowników szkoły związane jest także z rozwojem programów promocji zdrowia w miejscu pracy. Szkoły to zakłady pracy zatrudniające liczną grupę pracowników: około 476 tys. nauczycieli i 267 tys. pracowników obsługi, kuchni i stołówki oraz ekonomiczno-administracyjnych. Połączenie koncepcji i doświadczeń dwóch, realizowanych od wielu lat w Polsce i Europie, siedliskowych programów promocji zdrowia: Szkoła promująca zdrowie i Promocja zdrowia w miejscu pracy stwarza szansę na zwiększenie skuteczności działań.
Wymienione wyżej powody przyczyniły się do tego, że w Polsce podjęto próbę wprowadzenia promocji zdrowia pracowników do działań SzPZ: zrealizowano pilotażowy projekt promocji ich zdrowia, a związane z nią elementy uwzględniono w nowych standardach SzPZ. Uznano, że promocja zdrowia pracowników wyróżnia SzPZ spośród innych szkół.
Założenia pilotażowego projektu
Pilotażowy projekt promocji zdrowia pracowników SzPZ zrealizowano w latach 2012–2015. Był on koordynowany na mocy porozumienia o współpracy przez Zespół ds. Promocji Zdrowia w Szkole Ośrodka Rozwoju Edukacji i Zakład Zdrowia Publicznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Celem projektu było zainicjowanie w wybranych SzPZ działań na rzecz promocji zdrowia pracowników oraz ocena przebiegu ich realizacji (ewaluacja procesu) i efektów (ewaluacja wyników).
W projekcie wzięły udział społeczności pracowników z 21 SzPZ (15 szkół podstawowych, 6 gimnazjów), które dobrowolnie zgłosiły chęć udziału w nim (większość, co najmniej 60% pracowników tych szkół podjęła decyzję, że chcą zainicjować działania w zakresie promocji własnego zdrowia i tworzyć środowisko sprzyjające ich zdrowiu oraz dobremu samopoczuciu). W każdej szkole stworzono zespół zarządzający projektem, złożony z 4 do 10 członków, w tym przedstawicieli dyrekcji, nauczycieli oraz pracowników niepedagogicznych. Na czele zespołów stali szkolni koordynatorzy ds. projektu.
W projekcie przewidziano kilka etapów (rysunek 1). Rozpoczął się on od diagnozy stanu wyjściowego. W kolejnych 3 latach szkolnych następowały po sobie trzy czterofazowe cykle działań. Zwieńczeniem projektu była ewaluacja jego wyników.
Diagnoza stanu wyjściowego
Na początku 2012 r. każda szkoła przeprowadziła diagnozę stanu wyjściowego w trzech obszarach: samopoczucie zawodowe i sprzyjające mu czynniki (3, dbałość o zdrowie (4 oraz zdrowie subiektywne. Pozwoliło to społecznościom pracowników zidentyfikować ich problemy. Przyjęto, że społeczność pracowników każdej szkoły stanowi odrębną całość funkcjonującą w specyficznym środowisku i kontekście, dlatego nie uogólniano wyników diagnozy ani nie porównywano szkół między sobą. Ujawnione problemy dotyczyły różnych aspektów, np.:
- warunków pracy (wysoki poziom hałasu w szkole; brak spokojnego miejsca do odpoczynku, pracy własnej, indywidualnych rozmów z uczniami/rodzicami uczniów),
- relacji między pracownikami (brak zaufania; brak satysfakcjonującej współpracy; słaby przepływ informacji),
- relacji z uczniami i rodzicami (niska motywacja uczniów do nauki; niewystarczająca współpraca ze strony rodziców),
- organizacji pracy (poczucie przeciążenia),
- kompetencji zawodowych (niedostatki umiejętności informatycznych),
- dbałości o zdrowie (niedostatki w zakresie zachowań prozdrowotnych, szczególnie w zakresie racjonalnego żywienia, aktywności fizycznej, snu, odpoczynku i zachowań związanych ze zdrowiem psychicznym),
- zdrowia subiektywnego (występowanie chorób przewlekłych, bólu, negatywnych emocji).
Działania projektowe w kolejnych latach szkolnych
Identyfikacja problemów do rozwiązania stała się podstawą planowania działań w zakresie promocji zdrowia pracowników każdej ze szkół projektowych w kolejnych latach projektu (2012/2013, 2013/2014, 2014/2015). W każdym roku szkoła przechodziła przez 4 etapy tworzące cykl: wybór problemu/ów priorytetowego/ych, sformułowanie celu/ów i opracowanie planu działań i ich ewaluacji według zasad przyjętych w SzPZ. (5 W każdym roku projektu szkoły realizowały działania zmierzające do osiągnięcia od 1 do 4 celów. Każda szkoła działała według swoich potrzeb, możliwości i w swoim rytmie. Przykłady celów i działań dla ich osiągnięcia przedstawiono w tabeli 1.
Pod koniec każdego roku realizacji projektu szkoły dokonywały ewaluacji procesu i wyników swoich działań. Liderzy projektu przygotowywali raport podsumowujący, w którym analizowali stopień osiągnięcia celu (kryterium sukcesu) oraz realizacji poszczególnych zadań, wskazywali korzyści wynikające z podjętych działań i napotkane trudności oraz formułowali zalecenia na kolejny rok projektu (Co należy zmienić w planowaniu działań w kolejnym roku projektu?, Co zrobić, aby w przyszłości działać bardziej skutecznie?). Nie wszystkim szkołom udawało się osiągnąć swoje cele i zrealizować zamierzone działania. Wynikało to z wielu przyczyn, np. z niedociągnięć w planowaniu, braku środków, wsparcia, przekonań i zachowań ludzi (brak zaangażowania, czasu, poczucie przeciążenia). Wiele celów było złożonych, wymagających długotrwałej i systematycznej pracy, motywacji i kompetencji do zmiany, dlatego trudno było je osiągnąć w ciągu jednego roku (w sieci SHE zakłada się, że zmian można oczekiwać dopiero po 5–7 latach). Nie uznano tego jednak za niepowodzenie. Nawet jeśli nie udało się osiągnąć celu, podejmowane działania pozwalały przybliżać się do jego osiągnięcia. Było to zatem zmierzanie w pożądanym kierunku i zdobywanie doświadczeń.
Wyniki projektu
Wiosną 2015 r. w każdej szkole przeprowadzono ewaluację wyników projektu. W anonimowej ankiecie pracowników poproszono o dokonanie samooceny samopoczucia zawodowego, zdrowia i dbałości o zdrowie (podobnie jak w diagnozie stanu wyjściowego), stwierdzenie, czy w czasie trwania projektu nastąpiły jakieś korzystne zmiany w ich dbałości o zdrowie i w szkole jako środowisku ich pracy, oraz określenie ich stosunku do działań projektowych. Każda szkoła analizowała i interpretowała własne wyniki w kontekście swego funkcjonowania i działań, które podejmowała w ciągu 3 lat trwania projektu. Podobnie jak wcześniej, nie dokonywano porównań między szkołami. Dla ogólnej orientacji w wynikach sporządzono jednak raport końcowy dla wszystkich szkół projektowych.
Wyniki projektu to efekt wysiłku podjętego w szkołach projektowych, zwłaszcza przez liderów projektu: szkolnych koordynatorów i dyrektorów/wicedyrektorów szkół. Realizacja projektu wiązała się jednak z różnymi trudnościami. Należały do nich: zachęcenie, zmotywowanie części pracowników szkół, zwłaszcza niepedagogicznych, do uczestnictwa w projekcie; poczucie osamotnienia, brak wsparcia, np. ze strony głównego dyrektora szkoły, członków szkolnego zespołu i nauczycieli; obciążenie wieloma zadaniami w szkole, brak czasu na zaangażowanie się w realizację projektu; nieumiejętność planowania oraz brak funduszy, np. na zakup nowych mebli dla nauczycieli i remonty pomieszczeń.
Autorka jest doktorem nauk humanistycznych, wykładowcą w Zakładzie Zdrowia Publicznego Wydziału Nauki o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.
*Szczegółowa bibliografia dostępna jest w redakcji.
1 K. Puchalski, E. Korzeniowska, Struktura, strategie i metodologia programu promocji zdrowia psychicznego nauczycieli, w: J. Pyżalski, D. Merecz (red.), Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli. Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaangażowaniem, Impuls, Kraków 2006, s. 133–155.
2 Tamże, s. 134.
3 M. Woynarowska-Sołdan, Zadowolenie z pracy i samopoczucie zawodowe, „Dyrektor Szkoły”, 9, 2013, s. 30–34.
4 M. Woynarowska-Sołdan, Sprawdź, jak dbasz o swoje zdrowie, „Dyrektor Szkoły”, 8, 2013, s. 36-38.
5 B. Woynarowska, M. Sokołowska, Planowanie działań i ich ewaluacji w szkole promującej zdrowie, w: B. Woynarowska, M. Sokołowska, Koncepcja i zasady tworzenia szkoły promującej zdrowie, „Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w szkole”, zeszyt 10, 2006, s. 30–46.
Tabela 1. Główne obszary (cele) działań i przykłady konkretnych działań podjętych w ramach promocji zdrowia pracowników szkoły przez szkoły uczestniczące w projekcie pilotażowym
| Obszar/cel | Przykłady działań | |
| Poprawa w zakresie dbałości o zdrowie | Zachęcanie do poprawy żywienia | · organizacja spotkań z dietetykami
· organizacja wspólnych z uczniami drugich śniadań w szkole · aranżacja kącika umożliwiającego przygotowanie szybkiego posiłku (zakup mikrofalówki, lodówki) · wymiana przepisów kulinarnych · organizacja warsztatów kulinarnych · organizacja zdrowych poczęstunków w czasie rad szkolnych |
| Zachęcanie do zwiększenia aktywności fizycznej | · rozpowszechnienie zaleceń w sprawie aktywności fizycznej sprzyjającej zdrowiu
· organizacja grupowych zajęć ruchowych dla chętnych (np. spacery/marsze, nordic walking, pływanie, wycieczki rowerowe, tenis, gimnastyka lecznicza, fitness) · organizacja wspólnych wyjazdów z aktywnością fizyczną, festynów sportowych · wygospodarowanie środków z funduszu socjalnego na dofinansowanie indywidualnych karnetów sportowych lub biletów wstępu na obiekty sportowe (np. basen) |
|
| Zachęcanie do samobadania i kontroli zdrowia | · współpraca z pielęgniarką szkolną
· organizacja spotkań ze specjalistami · nauka samobadania (np. piersi, ciśnienia) · udostępnianie materiałów edukacyjnych (broszur) i informacyjnych |
|
| Zachęcanie do dbałości o narząd głosu | · organizacja warsztatów z emisji głosów
· organizacja konsultacji foniatrycznych |
|
| Zachęcanie do zaprzestania palenia | · przeprowadzenie akcji edukacyjno-informacyjnej wśród pracowników szkoły na temat szkodliwości palenia papierosów
· kolportaż ulotek edukacyjnych · założenie tablicy informującej o ośrodkach wsparcia dla osób chcących rzucić palenie |
|
| Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem | · organizacja warsztatów dotyczących stresu i umiejętności radzenia sobie z nim
· uczenie technik relaksacyjnych · organizacja warsztatów dotyczących radzenia sobie z sytuacjami stresowymi w szkole, w kontaktach z uczniami i ich rodzicami · organizacja grup wsparcia |
|
| Poprawa elementów środowiska społecznego i fizycznego szkoły | Poprawa relacji interpersonalnych | · organizacja wspólnych szkoleń i wyjazdów integracyjnych
· organizacja grup wzajemnie uczących się (zaproszenia na koleżeńskie obserwacje zajęć) |
| Działania na rzecz poprawy przepływu informacji | · dopracowanie zasad przekazywania informacji pracownikom
· montaż tablic informacyjnych · umieszczanie informacji w Internecie |
|
| Działania dla poprawy organizacji pracy nauczycieli | · bardziej równomierne rozkładanie dodatkowych zadań nauczycieli
· udostępnienie komputerów w klasach (umożliwienie dokonywania na bieżąco wpisów do dziennika elektronicznego) |
|
| Redukcja natężenia hałasu |
· pomiar poziomu hałasu
· analiza przyczyn hałasu · edukacja dzieci i młodzieży na rzecz poszanowania ciszy (lekcje z uczniami, projekty edukacyjne) · badanie słuchu · reorganizacja przerw międzylekcyjnych · poprawa warunków akustycznych wybranych pomieszczeń · naprawa sprzętu szkolnego mogącego być źródłem hałasu |
|
| Tworzenie miejsca odpoczynku/
cichej pracy/ indywidualnych rozmów |
· reorganizacja pomieszczeń
· przeprowadzenie prac remontowych · wyposażenie pomieszczeń |
Tabela 2. Liczba nauczycieli (N) i pracowników niepedagogicznych (PN), którzy uznali, że wprowadzili korzystne zmiany w swojej dbałości o zdrowie w czasie trwania projektu (% badanych)
| Korzystne zmiany w dbałości o zdrowie | N | PN |
| Zwiększyli wiedzę, jak dbać o swoje zdrowie | 84,6 | 82,7 |
| Zwiększyli swoją aktywność fizyczną | 74,7 | 72,1 |
| Zwracają większą uwagę na to, jak się odżywiają | 84,9 | 77,9 |
| Wykonują bardziej systematycznie samobadanie | 67,4 | 74,8 |
| Znajdują częściej czas na relaks/odpoczynek | 70,2 | 69,5 |
| Rozwijają swoje umiejętności radzenia sobie ze stresem, napięciami | 73,0 | 69,9 |
| Zwracają większą uwagę na utrzymywanie dobrych relacji z bliskimi osobami | 91,3 | 92,9 |
| Zwracają się częściej o pomoc w trudnych dla siebie sytuacjach do innych osób | 61,6 | 64,2 |
| Wyeliminowali jakieś zachowanie ryzykowne dla zdrowia: np. rzucili palenie, nie nadużywają alkoholu lub podjęli próby w tym kierunku (dotyczy osób, które poprzednio podejmowały wymienione zachowania ryzykowne dla zdrowia) | 63,9 | 61,2 |
Tabela 3. Liczba nauczycieli (N) i pracowników niepedagogicznych (PN), którzy uznali, że w okresie trwania projektu w ich szkołach zaszły korzystne zmiany (% badanych)
| Korzystne zmiany w szkole | N | PN |
| Zaczęto więcej mówić o promocji zdrowia pracowników | 88,5 | 77,9 |
| Pracownicy szkoły byli zachęcani do większej dbałości o swoje zdrowie | 92,1 | 76,1 |
| Podjęto działania dla poprawy warunków pracy pracowników | 75,0 | 50,0 |
| Podjęto działania dla poprawy organizacji pracy nauczycieli | 66,9 | – |
| Podjęto działania dla poprawy przepływu informacji | 73,0 | – |
| Podjęto działania dla doskonalenia umiejętności zawodowych ważnych z punktu widzenia zdrowia psychicznego nauczycieli | 67,9 | – |
| Podjęto działania dla budowania dobrych relacji między nauczycielami | 82,6 | – |
| Podjęto działania dla integracji nauczycieli i pracowników niepedagogicznych | 79,3 | 85,0 |
