Miesięcznik „Remedium”

Autor: Magdalena Śniegulska

W sytuacji, w której znaleźliśmy się obecnie, pojawia się szereg pytań i wątpliwości dotyczących tego, jak wspierać nasze dzieci. Jak z nimi rozmawiać? Które pytania warto rozwinąć, a które, być może, powinny pozostać bez odpowiedzi?

Oczywiście, różnimy się między sobą i różnią się też nasze dzieci. Są takie (może być ich większość), które w obecnej sytuacji czują pewne podekscytowanie, ciekawość, a nawet radość („Nie trzeba chodzić do szkoły i tyle nowych ciekawych rzeczy dzieje się wokół!”). Są jednak i takie, które z dużym niepokojem i lękiem stale sprawdzają portale informacyjne, dopytują dorosłych, poszukują informacji o zagrożeniu. Jeszcze inne, mówią: „Dość!” – już nie mogą oglądać, słuchać, czytać i rozmawiać na temat zagrożenia koronawirusem. Wszystkie, nawet te szczęśliwe, z różnym natężeniem i częstotliwością odczuwają nieprzyjemne uczucia. Często uczucia te bywają złożone, są mieszaniną lęku i ciekawości. A charakterystyczne dla większości dzieci, ale i dorosłych, jest stałe napięcie.

Strach, lęk, poddenerwowanie, zupełnie zrozumiałe w obecnej sytuacji, wymagają „zaopiekowania” przez nas dorosłych!

Oto kilka ogólnych wskazówek, które mogą pomóc, być może ułatwić lub upewnić w postępowaniu.

1. OBSERWUJMY – siebie i nasze dzieci. Nie tylko pod kątem infekcji, ale i tego jak emocjonalnie radzimy sobie z otaczającą rzeczywistością. Jakie jest nasze dziecko? Jak reaguje na tę sytuację, jak reaguje na nas? Czy dopytuje? Czy unika rozmów? Czy sądzi, że musi nas chronić i robi dobrą minę do złej gry? Czy może (przynajmniej na razie) wygląda na to, że sytuacja go nie przeciążą? A jak my się zachowujemy? Czy epidemia, zagrożenie jest stale obecne w naszych rozmowach? Czy nieustannie sprawdzam wiadomości? Czy może unikam tematu i nie chcemy o tym rozmawiać? Jak nasza postawa działa na syna czy córkę?
2. BĄDŹMY GOTOWI DO ROZMOWY – przygotujmy sobie zestaw 3-4 rzetelnych faktów, którymi możemy się z naszym dzieckiem podzielić. Czasem trzeba będzie powtórzyć je wielokrotnie – dzieci lubią upewniać się, że nie „ściemniamy” i wiemy, co mówimy. Bądźmy gotowi na konfrontację z fakenewsami („Tato, a Marcin powiedział…”). Nie warto jednak przekazywać dzieciom niesprawdzonych treści, niezliczonych supertajnych informacji czy dramatycznych nowin (np. „Jest kolejna ofiara!”). Bądźmy w tych rozmowach spokojni, opanowani i rzeczowi. Jeśli sami jesteśmy kłębkiem nerwów i mimo szczerych chęci nie udaje się nam zachować spokoju, zastanówmy się, kto z naszego otoczenia mógłby taką rozmowę przeprowadzić? Może wujek ratownik, pielęgniarz, ciocia lekarka czy nauczycielka biologii? Ustalmy z nimi wcześniej, czego potrzebujemy i jak chcielibyśmy, aby taka rozmowa wyglądała. Dobrze, jeśli jest to bliska dla naszego dziecka osoba, do której ma zaufanie, którą lubi. Naprawdę psycholog jest ostatnią osobą w tej kolejce! Kontakt ze specjalistą może tylko nasilić różne lęki! Odpowiadajmy na pytania dziecka adekwatnie do jego wieku i rozwojowych potrzeb. Z dziećmi w wieku przedszkolnym, które potrzebują jasnych, krótkich i jednoznacznych odpowiedzi, rozmawiajmy tak, aby dać im poczucie pewności i komfortu w tej sytuacji. Z nastolatkiem warto rozważać różne alternatywy, sprawdzać fakty i śmiało możemy z nim rozmawiać o swoich wątpliwościach. W przypadku młodszych dzieci, w wieku przedszkolnym, może się zdarzyć, że poczują się odpowiedzialne za zaistniałą sytuację („bo przecież to dzieci przenoszą wirusa i dlatego trzeba je trzymać w domu”). Bądźmy czujni i „rozbrajajmy” takie sądy!
3. MÓWMY SZCZERZE „NIE WIEM” – „ile to będzie trwało?”, „czy wszyscy zachorujemy?”, „kto pierwszy umrze z naszej rodziny?” Takie pytania mogą szokować, złościć. Po pierwsze, warto w tej sytuacji cieszyć się, że dzieci traktują nas jako ważne źródło informacji, mają do nas zaufanie. Czasem możemy ostudzić różne niepokoje (śmiało możemy mówić o tym, że dzieci chorują rzadziej i dużo lepiej znoszą chorobę, ale mogą przenieść wirusa na inne osoby, dlatego tak ważne jest przestrzeganie zaleceń przez wszystkich), jednak na niektóre pytania nie znamy przecież odpowiedzi (nikt z nas nie wie, ile będzie trwała ta sytuacja). I o tej swojej niewiedzy warto szczerze mówić. Choć część rodziców/nauczycieli/opiekunów się tego obawia, ta szczerość buduje zaufanie!
4. ROZMAWIAJMY O TYM, JAK RADZIĆ SOBIE Z LĘKIEM – to bardzo ważna wiedza!

Opowiedzmy dzieciom, co my robimy, żeby trudne myśli nie zapanowały niepodzielnie w naszej głowie (czytanie książek, oglądanie komedii, gry). Pytajmy, co im pomaga – dzieci są w tym bardzo kreatywne i mogą nas zaskoczyć superpomysłami, z których i my możemy korzystać. Sprawdzimy też, czego potrzebują w tej sytuacji. Na ogół bardzo pomocna jest jasna struktura dnia, wyróżnienie dni wolnych i tych, które są dniami pracy. WHO i Amerykańska Akademia Pediatryczna zaleca planowanie wspólnego czasu wolnego od mediów, oraz miejsca w domu, gdzie komputery i inne urządzenia elektroniczne nie powinny mieć wstępu. Zastanówmy się, co możemy wspólnie robić, aby zachować dobry nastrój. Umówmy się na kod – sygnał, kiedy ktoś z członków rodziny poczuje, że ten smutek go dopada. Ustalmy, kiedy potrzebujemy samotności, a kiedy towarzystwa innych ludzi. Szczerze rozmawiajmy o tym, że i my dorośli przeżywamy trudne emocje, ale znamy sposoby, aby z nimi sobie radzić! W tych rozmowach ważne jest zachęcanie do tropienia lęków niewypowiedzianych – czasem to, co dzieci mają w głowie, jest dużo straszniejsze od rzeczywistości! Kiedy taki lęk ujrzy światło dzienne, traci na swojej mocy, no i można się nim zaopiekować (to trochę jak z koszmarami sennymi). Jeśli to jest możliwe, dajmy dziecku czas na płacz, złość i inne trudne emocje.

1. WSKAZUJMY NA CZASOWOŚĆ PEWNYCH OGRANICZEŃ CZY ROZWIĄZAŃ – szczególnie dla nastolatków obecna sytuacja może być bardzo trudna. Mogą mieć poczucie zamachu na ich podstawowe prawa i ograniczanie wolności. Rozmawiajmy z nimi o tym. Pokazujmy terminowość tych rozwiązań i to, czemu one mają służyć. Jednak warto mówić o tym, że w tej sytuacji trzeba przygotować się raczej na maraton, nie zaś sprint. Co oznacza konieczność rozłożenia sił i zasobów w czasie.
2. BĄDŹMY ODPOWIEDZIALNI – ta sytuacja może być świetną lekcją empatii, wrażliwości i właśnie odpowiedzialności za wspólnotę: rodzinną, klasową sąsiedzką….Nasze zachowania przecież przekładają się bezpośrednio na rozprzestrzenianie wirusa, a więc na życie i zdrowie innych ludzi. Rozmawiajmy o tym z naszymi dziećmi! Wiele badań psychologicznych wskazuje też na znaczenie wzbudzania u siebie świadomości, że kieruję się w swoich zachowaniach altruizmem – taka postawa znacznie osłabia negatywne psychologiczne skutki kwarantanny. Również dostęp do rzetelnych informacji zwiększa prawdopodobieństwo, że decyzje np. o kwarantannie podejmiemy dobrowolnie. To dokonanie wyboru, ta dobrowolność również znacznie minimalizuje stres. Bądźmy więc na bieżąco z zalecaniami publikowanymi na stronach wiarygodnych instytucji, takich jak GIS, MZ, WHO. Korzystajmy z umieszczonych tam porad, filmów, infografik.
3. NIE OSZUKUJMY – starajmy się być spokojni – nie panikujmy. Jednak kiedy rozmawiamy o rzeczach trudnych, ulegamy emocjom, a przyłapuje nas na tym młody człowiek i zadaje pytanie, co się stało? To nie odpowiadajmy NIC! Takie ucinanie rozmowy, tworzenie tajemnic, jest pożywką do karmienia lęków. Ochłońmy i nawet jeśli nie od razu, wyjaśnimy dziecku (czasem wystarczy ogólnie: np. „…ta stała obecność informacji o wirusie mnie złości, martwi czy niepokoi”.), co się stało, czego było świadkiem.
4. ZADBAJMY O POTRZEBY DZIECI – tak jak my potrzebujemy porozmawiać z bliskimi, koleżanką czy kolegą, nasze dzieci również tego kontaktu potrzebują! Zadbajmy o to! Rówieśnicy są strasznie ważni! Pamiętajmy o nowych technologiach – to dobry moment, żeby z nich również korzystać. Kontakty twarzą w twarz, a nie tylko rozmowa telefoniczna czy wiadomość tekstowa, są w tym czasie bardzo ważne!
5. UCZMY SIĘ RAZEM ZDROWYCH NAWYKÓW i bądźmy wzorem do naśladowania. Pokażmy i przećwiczmy, jak myć ręce, jak zasłaniać usta, jak dbać o wypoczynek, odpowiedni sen i dobry nastrój. Rozmawiajmy o tym, co trudne, o potknięciach i zagrożeniach i co z nimi robić. Dobrze jest wykorzystać wcześniejsze doświadczenie dziecka, kiedy ono samo lub ktoś bliski chorował na jakąś zakaźną chorobę, aby wytłumaczyć, na czym polega działanie wirusa. Razem przypomnijmy sobie sytuacje, w których nie mogliśmy kogoś odwiedzić, bo był chory, lub kiedy dziecko musiało być w domu ze względu np. na przeziębienie czy rotawirusa. Z nastolatkiem można spisać obowiązujące w domu zasady, poszukać wypowiedzi naukowców porozmawiać o tym, co wiadomo o pandemii. Upewnijmy się, że dziecko zna zasady bezpieczeństwa, rozumie, dlaczego należy ich przestrzegać.
6. ZADBAJMY O INNYCH – a może w tej trudnej sytuacji spróbujemy zająć się czymś użytecznym? Może razem z dzieckiem wesprzemy słabszych, którzy potrzebują naszej pomocy?

UNIKAJMY:

• Słuchania własnych lęków! To nie są najlepsi doradcy! Pewnie nie da się tego zupełnie uniknąć, ale przynajmniej ważnych decyzji nie podejmujmy pod wpływem silnych emocji. One na ogół utrudniają nam dostęp do racjonalnego działania. We „mgle emocjonalnej” trudno bezpiecznie „wylądować”.
• Utożsamiania własnych emocji z emocjami syna czy córki. Dzieci są odrębnymi istotami! Mogą się wprawdzie zachowywać dokładnie jak my, ale powód tego zachowania czy emocja, która za tym stoi, może być już zupełnie inna! (Np. płakać można nie tylko ze smutku, ale i z radości, wzruszenia czy alergii w końcu – a to cały czas ten sam płacz). Bądźmy więc wrażliwi na ich odrębność i nie zakładajmy z góry tej emocjonalnej syntonii.
• Zmuszania dziecka do opowiadania o tym, co czuje w tej trudnej sytuacji. To wprawdzie dla nas ważna wiedza, ale nie zawsze i nie dla każdego dostępna. Jeśli dziecko stawia opór – nie zmuszamy! Przypominamy, że jesteśmy, że jesteśmy na tę rozmowę gotowi, ale czekamy na jego sygnał. Możemy też dopytać, czy jest coś, co ułatwiłoby taką rozmowę.
• Mówienia: „Wszystko będzie OK.” jeśli sami w to nie wierzymy!
• Sugerowania, co dziecko powinno czuć w podobnej sytuacji.
• Składania obietnic, których nie można dotrzymać.

KIEDY NIEPOKOIĆ SIĘ O DZIECKO?

Kiedy nasze dziecko:

• często przeżywa uczucie lęku,
• boi się rzeczy, które do tej pory nie budziły niepokoju,
• skarży się na ból głowy i dolegliwości ze strony żołądka, czasem przechodzące w rozwolnienie, wymioty, zawroty głowy i omdlenia, kołatania serca, nadmierne pocenie lub inne objawy somatyczne,
• jest apatyczne, osowiałe, nie może zasnąć,
• ze snu budzą go koszmary,
• zgrzyta zębami, co może świadczyć o silnym napięciu mięśniowym w okolicach żuchwy,
• łatwo przechodzi w skrajne emocje – od śmiechu do płaczu,
• łatwo się męczy,
• nie ma apetytu lub ma wzmożony apetyt jak nigdy wcześniej, a wymienione objawy nie zaczynają się zmniejszać, a wręcz nabierają na sile i wyraźnie utrudniają dziecku codzienne życie – Twoje dziecko i Ty potrzebujecie profesjonalnej pomocy psychologicznej.

I na zakończenie, ku pokrzepieniu serc! Nawet najtrudniejsza sytuacja może dodać nam i naszym dzieciom skrzydeł. Dzieje się tak wtedy, kiedy będąc w trudnej sytuacji doświadczamy (MY I ONE) wsparcia od innych, kiedy mimo trudnych doświadczeń mamy wpływ na różne obszary własnego życia, nawet z pozoru błahe (to nadal ja decyduję, co zjem na śniadanie) i w końcu mam poczucie, że mimo trudności radzę sobie z życiem! Silniejsi będziemy też wtedy, kiedy dbamy o innych!

Sytuacja dzieci w opiece naprzemiennej

I jeszcze ważna uwaga dotycząca dzieci będących w opiece naprzemiennej. Często, w obecnej sytuacji, rodzice decydują się na czasowe zawieszenie tego typu opieki. Mamy sytuację wyższej konieczności. Dziecko, które traci fizyczny kontakt z jednym z rodziców, może mieć dodatkowe lęki i niepokoje. Dlatego tak istotne jest zadbanie o nie w tym okresie. Rozmowa – wideotelefon codziennie (WHO zaleca 2 razy dziennie) są w tym czasie bardzo istotne!

FAKTY O KORONAWIRUSIE:

• Wiemy, że bezwzględnie należy myć ręce; zwłaszcza po dotknięciu innych osób oraz często dotykanych przedmiotów znajdujących się w miejscach publicznych.
• Wiemy, że bezwzględnie nie należy dotykać nieumytymi rękoma oczu, nosa i ust.
• Wiemy, że należy bezwzględnie kichać i kaszleć w chusteczkę jednorazową (którą od razu wyrzucamy) lub w zgięcie łokciowe.
• Wiemy, że należy bezwzględnie pozostać w domu, jeżeli czujemy się chorzy.
• W przypadku wysokiej gorączki, kaszlu i trudności w oddychaniu należy natychmiast skontaktować się z infolinią 800-190-590

 

Autorka jest psychologiem w Szkole Edukacji Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności i Uniwersytetu Warszawskiego oraz Uniwersytetu SWPS.  Zajmuje się psychologią rozwojową dzieci i młodzieży, zaburzeniem zachowania i interwencją kryzysową.