Miesięcznik „Remedium”
Założeniem systemu edukacyjnego w Holandii jest idea passend onderwijs, „dopasowanej edukacji”, czyli indywidualnego podejścia do każdego ucznia, które została oparta na analizie jego tempa rozwoju, umiejętności oraz społecznych i emocjonalnych potrzeb. Już w przedszkolach i żłobkach pomoc oraz wsparcie są oferowane dzieciom bardziej potrzebującym, a także dzieciom szczególnie uzdolnionym. Celem takich działań jest nie tylko doprowadzenie do możliwie najlepszego poziomu edukacji szkolnej, ale również profilaktyka wychowawcza. Wniosek ten wypływa ze spójności pracy edukatorów z teorią edukacji i profilaktyki.
W Holandii w sposób szczególny postępowanie kadry wychowawczej, rodziców i polityków łączy założenia teoretyczne z praktyką szkolną i legislacyjną. Zgodnie z interakcyjnym modelem funkcjonowania człowieka, przedstawionym przez R. Jessora, na zachowanie zgodne lub przeciwne względem oczekiwań i norm społecznych wpływa interakcja różnorodnych czynników. Do czynników wewnętrznych należy zaliczyć sposób postrzegania własnego środowiska przez dziecko – w tym opinie na temat rówieśników, rodziców i szkoły – a także poczucie własnej wartości, indywidualizm, samodzielność. Zewnętrzne czynniki to przede wszystkim sytuacja w domu, tj. system wartości i przekonań rodziców oraz ich wykształcenie, religie i zawody, a także informacje przekazywane przez media, grupę rówieśniczą i otoczenie. Niniejszy artykuł stanowi wstępną prezentację uwarunkowań zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Ze względu na ogólny charakter artykułu skupię się na sytuacji bieżącej oraz klasie średniej, stanowiącej zdecydowaną większość społeczeństwa holenderskiego.
Specyfika Niderlandów
Z perspektywy historycznej Holandia zawsze była krajem bardzo ceniącym życie prywatne i rodzinne, a właściwe wychowanie dzieci było zadaniem niepracujących matek. Pomimo znakomitej organizacji systemu przedszkolnego i szkolnego (obejmującego zarówno placówki publiczne, jak i prywatne, w tym religijne) większość dzieci i młodzieży wraca do domu w przerwie obiadowej, a kończy lekcje o godzinie 15:30 bądź nawet wcześniej. Średnia zarobków wysokowykwalifikowanych osób aktywnych zawodowo pozwala również rodzicom na wybór, czy będą pracowali oboje, czy też jedno z nich zostanie z dzieckiem lub dziećmi w domu. Odsetek pracujących matek zwiększa się jednak systematycznie i stale.
Istnieją pewne uniwersalne trendy wychowawcze, umożliwiające funkcjonowanie w niderlandzkim społeczeństwie – wysoko indywidualistycznym, ceniącym jednak egalitaryzm, konsens i pracę zespołową. Brak jest różnic w wychowywaniu dziewczynek i chłopców ze względu na zakorzenione w społeczeństwie przekonanie o równości. Dzieci, a następnie nastolatkowie, biorą udział w podejmowaniu decyzji rodzinnych, zachęca się je do otwartego i śmiałego wyrażania siebie i swoich poglądów. Bardzo tolerancyjni rodzice nie oczekują, że dzieci podążą ich śladami i przejmą ich wartości w niezmiennym kształcie. Zachowania chwalone i wspierane to: grzeczność, szczerość, bezpośredniość, dobre wyniki w sporcie i wystarczająco dobre wyniki w nauce (istnieje w języku niderlandzkim powiedzenie: „lepsza trójka bez stresu niż czwórka bez życia…”).
Wracając do modelu Jessora zauważyć należy, że powyższe czynniki stanowią wewnętrzne pozytywne wzorce zachowań ułatwiające osiąganie sukcesów szkolnych i życiowych, a także chroniące przed nadmiernym stresem i konfliktami. Środowisko zewnętrzne kształtowane jest natomiast przez narodowe i uniwersalne przekonania dotyczące kompetencji miękkich, tj. umiejętności społecznych. Holendrzy, nawet jeżeli się sami idealizują, żywią przekonanie, że w kraju niewielkim i gęsto zaludnionym agresja, nadmierna ekstrawagancja i samolubstwo nie popłacają. Przykłady „złych” zachowań, za które dzieci otrzymują reprymendy, to nieumiejętność samodzielnej zabawy, przerywanie rodzicom rozmowy, bardzo słabe oceny w szkole, drobne kradzieże. W całym społeczeństwie holenderskim zresztą, nie tylko wśród dzieci, ceniony jest ład i porządek, wzorowa organizacja pracy oraz umiejętność negocjacji.
Problem prześladowania szkolnego
Podstawowym niepożądanym zachowaniem dzieci jest jednak pesten – dręczenie i przemoc wobec rówieśników i kolegów. Szeroko zakrojone badanie przeprowadzone w 2016 r. przez 25 jednostek GGD (odpowiednika polskich oddziałów NFZ) oraz ośrodek badawczy RIVM (Królewski Instytut Zdrowia i Środowiska) objęło 100 tys. uczniów. Wyniki ankiet sugerują, że niecałe 11% uczniów, najczęściej w wieku od 10 do 14 lat, pada ofiarą prześladowań w szkole. Połowa z nich staje się ofiarą cyberprzemocy, szczególnie narażone są dzieci o słabszej konstrukcji psychicznej i z problemami emocjonalnymi oraz dziewczynki. Jest to odsetek najniższy pośród trzech krajów Beneluksu.
Powyższe wnioski badawcze, choć najbardziej aktualne, nie są oczywiście nowością dla rządu, nauczycieli i rodziców holenderskich. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż prasa, radio i telewizja również znają skalę problemu. Każde zdarzenie jest szczegółowo omawiane zarówno w publicystyce dla dorosłych, jak i programach dla dzieci i młodzieży – w odpowiedniej formie, z komentarzem i koniecznie z apelem o zwrócenie się o pomoc do kolegów czy osób dorosłych. Media informują także o akcjach profilaktycznych i informacyjnych mających za cel przeciwdziałanie przemocy, przeprowadzając wywiady z uczniami i towarzysząc im podczas spotkań klasowych. Następnie prezentują przebieg i wyniki akcji w specjalnych wydaniach codziennych uproszczonych wiadomości przeznaczonych tylko dla dzieci, koncentrujących się na ich świecie i potrzebach – przykładem jest emitowany od 1981 r. Jeugdjournaal, program edukacyjny dla uczniów szkół podstawowych.
Inicjatywa działania
Punktem wyjścia profilaktyki wychowawczej jest zawsze centralna pozycja dziecka w systemie edukacyjnym oraz jego autonomia w społeczeństwie. Z inicjatywą działania wychodzą eksperci bądź też osoby najbardziej bezpośrednio związane z zagadnieniem. W 1995 r. dzięki współpracy organizacji zrzeszających nauczycieli, dyrektorów szkół i rodziców powstała propozycja ustandaryzowanej polityki profilaktycznej oraz komputerowy test dotyczący kilku aspektów prześladowań szkolnych.
Rolą państwa z kolei jest zachęcanie do podobnych społecznych aktywności, ale przede wszystkim kontrola jakości tworzonych strategii. Sekretarz stanu ds. edukacji, kultury i nauki oraz Rzecznik Praw Dziecka w 2013 r. połączyli siły, przedstawiając tzw. Plan przeciwdziałania przemocy w szkole. Utworzono komisję niezależnych ekspertów oceniających programy i strategie profilaktyczne przedstawione przez ekspertów i pedagogów. Z 61 zgłoszonych programów, 9 uzyskało ocenę wyróżniającą, a 4 kolejne zaakceptowano po wprowadzeniu niezbędnych poprawek. Prawo zobowiązuje obecnie (od 2014 r.) holenderskie szkoły do wyboru jednego z programów, stałego monitorowania procesu jego wdrażania oraz do raportowania sukcesów i zgłaszania poprawek. Ministerstwo i Rzecznik Praw Dziecka zmobilizowali również 4 niderlandzkie uniwersytety i 2 ośrodki badawcze do stworzenia multidyscyplinarnego konsorcjum badawczego gromadzącego dane na temat profilaktyki.
Zauważyć należy, że mimo iż plan sformułowano zaledwie w 2013 r., Holandia zdążyła od tego czasu ocenić programy profilaktyczne, wdrożyć w życie założenia 13 najlepszych w ponad 750 szkołach, a następnie w 2015 r. ocenić ich efektywność ponownie. Kolejne badanie skuteczności zaplanowane jest na 2017 rok.
Ministerstwo Edukacji, Kultury i Nauki od 2006 r. regularnie monitoruje poziom bezpieczeństwa w szkołach. W grudniu 2016 r. w raporcie przedstawionym w parlamencie Ministerstwo oceniło, że ów poziom pozostaje na stabilnym, wysokim poziomie.
Programy stosowane w szkołach holenderskich opierają się na zasadach psychologii pozytywnej oraz profilaktyki pozytywnej. Koncentrują się na kształtowaniu jak najzdrowszego i naturalnego środowiska szkolnego przy zachowaniu szacunku dla indywidualnych możliwości i cech charakteru dziecka.
Autorka jest absolwentką filologii angielskiej oraz filologii niderlandzkiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pracuje z dziećmi i młodzieżą jako nauczycielka języków obcych, wypróbowuje idee metodyczne z różnych kręgów kulturowych.
