Miesięcznik „Remedium”
Szkoła to dobre miejsce do realizacji profilaktyki uniwersalnej i promocji zdrowego stylu życia. Główne cele tych działań to zachęcanie do dbania o własne zdrowie i opóźnianie wieku inicjacji w zakresie różnych zagrażających zachowań. Dzieci i młodzież szkolna, zwłaszcza na poziomie szkoły podstawowej, to grupa niskiego ryzyka, w której zdecydowaną większość stanowią osoby będące jeszcze przed inicjacją alkoholową czy narkotykową. Na późniejszych etapach edukacji zaczynają z niej stopniowo wypadać osoby podejmujące różnorodne eksperymenty, głównie ze środkami psychoaktywnymi. Im starsza klasa, tym liczniejsza staje się grupa młodzieży wchodzącej w różne zachowania ryzykowne.
Wiek 12–16 lat, a więc wczesna i środkowa faza okresu dojrzewania, często określa się jako wiek ryzyka, ponieważ w tym okresie znacząca część młodzieży podejmuje choć jedno z poważniejszych zachowań problemowych (palenie tytoniu, picie alkoholu, kontakt z narkotykami, akty agresji skierowane na przedmioty lub osoby). Najwcześniej pojawia się palenie tytoniu, potem kontakty z alkoholem, a trochę później u niektórych nastolatków kontakty z narkotykami. Młodsze dzieci mają negatywny stosunek do wszelkich używek, później w okresie preadolescencji (10-11 lat) następuje wzrost pozytywnych oczekiwań co do ich działania. Wkraczanie w stosownym momencie z odpowiednimi programami edukacyjnymi daje szansę na zatrzymanie lub odwrócenie tych negatywnych tendencji. Z wyżej omówionych względów dzieci i młodzież szkolna są przedmiotem szczególnego zainteresowania profilaktyków, a szkoła głównym terenem działań profilaktycznych. Wybór szkoły jako miejsca realizacji wczesnych programów profilaktycznych ma również inne ważne uzasadnienia:
– szkoła jest miejscem intensywnego rozwoju w zakresie funkcjonowania interpersonalnego i społecznego w grupie rówieśniczej;
– szkoła jest miejscem działalności zadaniowej uczniów, a więc ujawnia lub – wręcz wyzwala trudności dzieci i młodzieży;
– szkoła jest miejscem konfrontacji autorytetów i kształtowania się poczucia – własnej tożsamości ucznia; – szkoła wypełnia znaczną część aktywnego życia dzieci i młodzieży;
– z perspektywy rodziców szkoła jest terenem weryfikacji oczekiwań związanych z własnym dzieckiem;
– szkoła pozwala na łatwy dostęp do środowiska dzieci i młodzieży i ułatwia sprawną organizację oddziaływań edukacyjnych;
– szkoła jest miejscem, gdzie spotykają się najważniejsze osoby dorosłe odpowiedzialne za opiekę nad dzieckiem i jego wychowanie
– rodzice i nauczyciele. Naukowcy prowadząc przez 40 lat badania wśród dzieci z rodzin dysfunkcyjnych (posiadających rodziców chorych psychicznie, uzależnionych od alkoholu
Rola nauczyciela w procesie budowania odporności dzieci
Okazuje się, że wielu nauczycieli koncentruje się głównie na realizacji programu nauczania oraz na walce z zachowaniami kilku uczniów sprawiających trudności wychowawcze. Te próby opanowania sytuacji, przeważnie nieskuteczne, pochłaniają większość ich czasu i energii powodując stan narastającej frustracji. Równocześnie ci sami nauczyciele zaniedbują podstawowe i najprostsze działania, których efektywność została udowodniona. Na podstawie badań naukowych stworzono model skutecznego rozwijania kompetencji psychologicznych i społecznych dzieci i młodzieży, a tym samym zapobiegania ich trudnym zachowaniom. Model, przedstawiony graficznie w postaci Piramidy Uczenia, został wypracowany z myślą o potrzebach młodszych dzieci, ale doniesienia z badań nad potrzebami rozwojowymi nastolatków potwierdzają jego użyteczność również na wyższych etapach edukacji. Schemat wskazuje, o co powinna zadbać szkoła lub przedszkole, by zredukować trudne lub ryzykowne zachowania wychowanków. Piramida opisuje cztery poziomy praktycznych działań nauczycieli, które umożliwiają reagowanie na potrzeby wszystkich uczniów, w tym także dzieci z „trudnymi” zachowaniami.
Poziom I – budowanie dobrych relacji z dziećmi i ich rodzicami
• Opiekuńcze i wspierające relacje
Rola nauczyciela–mentora jest nie do przecenienia w rozwijaniu odporności, zwłaszcza u tych dzieci, których rodzice są niezdolni do opieki nad dzieckiem i dawania mu wsparcia psychologicznego. Obecność opiekuńczej osoby dorosłej – nauczyciela, który okazuje zrozumienie i współczucie, niezależnie jak nagannie zachowuje się dziecko, to ważny czynnik chroniący. Nauczyciel lub inny dorosły wspiera dziecko w trudnych chwilach, wykazuje zainteresowanie dla jego problemów, a przede wszystkim nie etykietuje go ,,jako złego ucznia, który nie potrafi nic więcej tylko źle się zachowywać i otrzymywać negatywne oceny”. Wspierający nauczyciel to taki, który mimo trudności dziecka pokazuje, iż wierzy w jego możliwości, dzieli się z nim swoim doświadczeniem i wspiera jego motywację. Wyniki badań ukazują podstawową rolę relacji interpersonalnych w rozwoju, nauce i terapii młodzieży. Szkoły osiągające najlepsze wyniki w nauce to te, w których uczniowie są przywiązani do nauczycieli i czują, że są przez nich szanowani. Uczniowie najlepiej postrzegają tych nauczycieli, którzy dają im odczuć, że się o nich troszczą i że im na nich zależy. Omawiając znaczenie relacji nauczyciela z uczniami zwraca się uwagę na jeszcze inne ważne aspekty tej relacji:
– nauczyciel jest wysoko usytuowaną w rankingu osobą znaczącą w życiu dziecka;
– nauczyciel oceniany jest jako bardziej obiektywny od rodziców, toteż jego opinie mają wielki wpływ na formującą się osobowość ucznia (samoocenę, emocje, obraz świata);
– wsparcie ze strony nauczyciela może rekompensować brak wsparcia ze strony rodziców i rówieśników;
– relacje nauczyciela z uczniem mogą decydować o pozycji socjometrycznej ucznia, mają wpływ na procesy i role grupowe w klasie.
• Wysokie oczekiwania i sposobność do znaczącego uczestnictwa
Badania wykazały, iż szkoły, które stawiają wysokie oczekiwania wszystkim uczniom, ale równocześnie dają im wsparcie niezbędne do uzyskania odpowiednich osiągnięć, mają najwięcej sukcesów w nauczaniu i najmniej problemów z zachowaniem uczniów (np. wagary, porzucenie szkoły, używanie substancji psychoaktywnych). Stosunkowo wysokie wymagania stawiane przez nauczyciela są dla uczniów dowodem, że nauczyciel wysoko ocenia ich możliwości i wierzy, że sobie poradzą. Podnosi to poczucie własnej wartości młodych ludzi. Opiekuńcze wspierające relacje nauczyciela z uczniami dają dzieciom i młodzieży motywację do nauki i pragnienie sukcesu. Szkoły stawiające wysokie wymagania, adekwatne do możliwości, stwarzają też dzieciom sposobność do znaczącego uczestnictwa w różnych zadaniach i wydarzeniach. Nauczyciel ma wiele okazji, by dawać szansę słabszemu uczniowi na osiągnięcie sukcesu poprzez włączanie go do grupy wykonawców zadania i udzielanie mu wsparcia. W szkole młodzi ludzie mają także sprzyjające warunki, by uczyć się współpracy z innymi, efektywnego poszukiwania pomocy i planowania. Mogą sobie wzajemnie doradzać lub uczyć się od starszych kolegów. Mają także możliwość zrobienia czegoś pozytywnego dla swojego środowiska, przez co wzrasta ich poczucie wartości. Rozwijają w ten sposób cechy i umiejętności składające się na odporność psychospołeczną (ang. resilience).
Poziom II – zarządzanie klasą i kreowanie przyjaznego klimatu
Do podstawowego katalogu działań obejmującego właściwe zarządzanie klasą szkolną należy także odpowiednia aranżacja wnętrza zapewniająca swobodę i bezpieczeństwo, dobranie materiałów edukacyjnych dostosowanych do wieku i zainteresowań dzieci, jasne określenie oczekiwań dotyczących zachowania oraz nagradzanie pozytywnych zachowań poprzez okazywanie uwagi. W wielu programach profilaktycznych próbuje się działać na rzecz budowania i wzmocnienia pozytywnych więzi ze szkołą. Typowymi elementami tych programów jest organizowanie na terenie szkoły rówieśniczej pomocy i doradztwa w zakresie nauki szkolnej i rozwiązywania różnych problemów młodzieży. Innym sposobem jest tworzenie w szkole miejsc, klubów i zajęć pozalekcyjnych, gdzie młodzież może zaangażować swój czas i energię, rozwijać umiejętności i zainteresowania, a także „spożytkować” swój bunt i krytyczny stosunek do świata ludzi dorosłych w akceptowany społecznie sposób. Przykładem tej strategii są intencjonalne działania nastawione na tworzenie sprzyjającego klimatu szkoły. Zwykle koncentrują się one na poprawie relacji interpersonalnych i komunikacji między uczniami i nauczycielami oraz rodzicami i nauczycielami. W tych działaniach dąży się również do zwiększania uczestnictwa uczniów w podejmowaniu ważnych decyzji dotyczących szkoły, udziału rodziców, przeciwdziałaniu przemocy. Jest to stosunkowo nowy nurt profilaktyki i promocji zdrowia psychicznego, który rozwija się pod wpływem coraz większej liczby doniesień naukowych sugerujących silny wpływ klimatu szkoły na funkcjonowanie psychospołeczne uczniów. Przegląd wyników badań wykazuje, że dobry społeczny klimat szkoły sprzyja: – lepszym osiągnięciom szkolnym uczniów; – zmniejsza ryzyko zachowań problemowych; – wpływa pozytywnie na zdrowie psychiczne oraz satysfakcję uczniów i nauczycieli; – zwiększa efektywność kształcenia i wychowania. Wyniki prowadzonych badań pokazują, że ważnym instrumentem w zapobieganiu występowania zachowań problemowych dzieci i młodzieży jest klarownie zdefiniowana polityka szkoły dotycząca tego typu problemów. Winno z niej wynikać, jakich zachowań szkoła nie toleruje i jakie konsekwencje mogą spotkać ucznia nieprzestrzegającego szkolnych zasad i procedur. Rekomenduje się, aby używanie substancji psychoaktywnych było zabronione na terenie szkoły nie tylko dla uczniów, ale także nauczycieli oraz wszystkich osób odwiedzających szkołę. Polityka szkoły powinna także kreować mechanizmy reagowania w przypadku, gdy wystąpi problemowe zachowanie. Mechanizmy te nie mogą opierać się wyłącznie na karaniu uczniów i pouczaniu ich rodziców, ale powinny stwarzać warunki do włączenia „problemowego” ucznia do działań profilaktycznych lub leczniczych, adekwatnych do rodzaju ujawnianych problemów. Niekiedy w ramach tychże procedur wpisywane jest losowe testowanie uczniów na obecność narkotyków lub ich metabolitów w płynach ustrojowych – najczęściej w moczu lub ślinie uczniów. Badania ewaluacyjne negatywnie jednak zweryfikowały tego typu oddziaływania. Nie stwierdzono, aby prowadzenie testowania uczniów w szkole na okoliczność używania narkotyków przyczyniało się do ograniczania używania nielegalnych substancji.
Poziom III – strategie uczenia umiejętności psychologicznych i społecznych
Uczenie uczniów określonych umiejętności społecznych jest jedną z podstawowych strategii, pozytywnie zweryfikowaną w wielu badaniach naukowych, która może być realizowana zarówno w młodszych grupach wiekowych, jak i w okresie adolescencji. Programy te są zwykle adresowane do wszystkich uczniów i przebiegają w formie ustrukturalizowanych sesji wraz z sesjami wzmacniającymi, prowadzonymi co najmniej w następnym roku edukacji po zakończeniu programu. Aby program uczenia umiejętności był skuteczny, nauczyciel powinien wykorzystywać interaktywne metody oddziaływania, angażujące uczniów do wyrażania swoich opinii, umożliwiające im ćwiczenie różnych umiejętności w bezpiecznych warunkach. W młodszych grupach wiekowych programy te nie odnoszą się bezpośrednio do konkretnych substancji psychoaktywnych, ponieważ najczęściej dzieci nie miały jeszcze kontaktów z substancjami psychoaktywnymi. Kwestia ta jest jednak kulturowo uwarunkowana i w niektórych środowiskach może się zdarzyć, iż dzieci 9- czy 10-letnie wąchają kleje czy rozpuszczalniki, wówczas oczywiście należy wprost odnosić się do tych zagrożeń. W okresie adolescencji programy te powinny skupiać się na takich umiejętnościach jak odmawianie używania substancji w sytuacji presji rówieśniczej oraz radzenia sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi, w tym radzenia sobie ze stresem i podejmowania trudnych decyzji. Zwraca się także uwagę, iż w programach uczących społecznych i psychologicznych umiejętności powinno znaleźć się miejsce na przedyskutowanie kwestii norm społecznych, pozytywnych i negatywnych oczekiwań względem używania substancji psychoaktywnych oraz podjąć próbę zmiany normatywnych przekonań młodzieży na temat używania substancji psychoaktywnych. Normatywne przekonania to najbardziej rozpowszechnione poglądy młodych osób co do rozpowszechnienia używania substancji oraz społecznej akceptacji tego zjawiska. Niewłaściwe przekonania normatywne, jak wynika z wielu badań, torują drogę do używania substancji przez młodzież. Najbardziej rozpowszechnione negatywne przekonania normatywne, które podziela młodzież to, przyjmowanie „na wiarę”, że większość młodzieży używa substancji psychoaktywnych oraz że ich używanie jest społecznie akceptowane i przynosi wiele pozytywnych skutków. Ponadto omawiając negatywne konsekwencje używania substancji należy powstrzymywać się od straszenia uczniów i koncentrować się na bezpośrednich zagrożeniach wynikających z używania (np. zatruciach, konfliktach z rodzicami, z władzami szkolnymi, problemach z policją), nie zaś na skutkach odległych (np. marskość wątroby lub nowotwór płuc). Wyniki badań pokazują, że aby proces uczenia powyższych umiejętności przebiegał efektywnie, nauczyciel musi być odpowiednio przygotowany do poprowadzenia tego typu zajęć, powinny być one ustrukturalizowane (zwykle obejmują one 10 do 15 sesji, jeden raz w tygodniu z kilkoma sesjami wzmacniającymi w następnym roku edukacji), oraz przebiegać w sposób interaktywny. Programy te ograniczają używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież oraz zmniejszają nasilenie występowania innych zachowań problemowych. Ograniczenie się przez nauczyciela do poprowadzenia wykładu na temat pożądanych umiejętności, w sposób nieustrukturalizowany i bez odpowiedniego przygotowania nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Zajęcia tego typu mogą być także prowadzone przez wytrenowanych rówieśników jako peer–education. Edukacja rówieśnicza wymaga jednak przestrzegania kilku zasad. Na podstawie badań określono warunki, które decydują o skuteczności edukacji rówieśniczej i pracy liderów rówieśniczych. Są to: – jasno i precyzyjnie sformułowane cele programu; – realizacja programu według ściśle ustalonego harmonogramu i określonych zasad; – przeprowadzenie odpowiedniego (adekwatnego) szkolenia dla liderów młodzieżowych; – cykliczne spotkania z liderami mające na celu rozwiązywanie bieżących problemów; – systematyczne monitorowanie pracy liderów. Choć o programach uczących ważnych umiejętności społecznych i psychologicznych najczęściej mówimy w kontekście profilaktyki uniwersalnej, jednakże tego typu treningi są równie ważne i skuteczne, jeśli stosuje się je jako element profilaktyki selektywnej, wobec młodzieży, u której już występują określone zaburzenia zachowania.
IV poziom – intensywna indywidualna interwencja
Odrębną kategorią interwencji jest tzw. krótka interwencja, jaką szkoła może i powinna stosować wobec uczniów uporczywie przejawiających „trudne” zachowania, którzy w ten sposób komunikują swoje potrzeby i trudności. Z uwagi na rodzaj i liczbę problemów wymagają oni szczegółowej indywidualnej diagnozy i działań ze strony wielu dorosłych. Interwencję realizuje zespół złożony z personelu szkoły, rodziców i specjalistów. Zalecane są następujące kroki: powołanie zespołu, który zajmie się problemami dziecka, szczegółowy przegląd działań podejmowanych na niższych poziomach Piramidy Uczenia oraz ocena ich skuteczności, zebranie i analiza wszystkich informacji i wyników badań dziecka, konsultacje z rodzicami, opracowanie planu interwencji, wdrożenie alternatywnych działań umożliwiających dziecku zmianę zachowań, ewaluacja stosowanej strategii. A w przypadku braku oczekiwanych efektów, podjęcie decyzji o włączeniu specjalisty spoza szkoły. Interwencja samego specjalisty bez równoczesnego wysiłku nauczycieli na rzecz kreowania przyjaznego wspierającego środowiska, nie może przynieść oczekiwanych zmian w funkcjonowaniu dziecka. Skuteczność profilaktyki zależy też od innych wewnątrzszkolnych czynników chroniących. Jakie przynoszą one rezultaty – o tym w następnym artykule.
Bogusława Bukowska jest zastępcą Dyrektora Krajowego Biura ds. Narkomanii.
Joanna Szymańska jest konsultantem w Dziale Wychowania i Profilaktyki Ośrodka Rozwoju i Edukacji.
Bibliografia
Szczegółowa bibliografia podana przez Autorkę dostępna jest w archiwum redakcji.
