Miesięcznik „Remedium”
Dlaczego kształtowanie nawyków żywieniowych jest tak ważne? W ciągu ostatnich lat zagadnienia związane ze zdrowym odżywianiem stały się jednymi z głównych przyczyn problemów wielu krajów, w tym Polski. WHO alarmuje, że na świecie aż 42 mln dzieci jest otyłych, a w tym 35 mln żyje w krajach rozwijających się. Badania dowodzą, że w ciągu dwóch ostatnich dekad w prawie każdym kraju liczba osób otyłych wzrosła o 82%.
Problemy z wagą u dzieci są tylko zapalnikiem do powstania poważniejszych problemów w dorosłości znacznie obniżających jakość życia człowieka. Mowa tutaj zarówno o utrzymaniu właściwej masy ciała w przyszłości (osoby otyłe w dzieciństwie są znacznie bardziej narażone na otyłość w dorosłości), jak i stanu psychicznego dziecka (np. obniżona samoocena, stany lękowe i depresja kliniczna spowodowana często przez dyskryminację rówieśników). Otyłość znacząco wpływa również na pojawienie się chorób związanych z nadciśnieniem, cukrzycą typu II, schorzeniami takimi jak zapalenie kostno-stawowe, niepłodność oraz powikłania ciążowe, a nawet związana jest z udarem mózgu. Poważną otyłość uważa się za przyczynę 12-krotnie większej śmiertelności u osób w wieku 25–35 lat, w porównaniu do osób szczupłych.
Cele i znaczenie przedszkola – a więc „znaczący inni” w życiu dziecka
Przedszkole jest jednym z najważniejszych miejsc (poza własnym domem) dla dziecka w wieku 3–6 lat. Jak podaje MEN w ustawie przedszkola (oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych) „zapewniają opiekę, wychowanie i uczenie się w atmosferze akceptacji i bezpieczeństwa. Tworzą warunki umożliwiające dziecku osiągnięcie gotowości szkolnej. (…)”. Przedszkole daje dziecku możliwości nauki rzeczy, których nie byłoby w stanie doświadczyć w zamkniętym środowisku domowym. Dlaczego przedszkole może wywierać duży wpływ na dziecko? W ciągu życia uczymy się funkcjonowania społecznego dzięki tzw. „znaczącym innym”. Są to osoby, które w istotny sposób wpływają na kształtowanie się naszych wartości, postaw oraz tożsamości społecznej. Należą do nich na pierwszym miejscu rodzice, ale tuż po nich są nauczyciele, zwierzchnicy (a także rówieśnicy, z którymi się identyfikujemy). W trakcie wczesnej socjalizacji, to, co zostaje przekazane przez znaczących innych, jest dla dziecka obiektywną rzeczywistością, a przekazywane postawy są uwewnętrzniane i w przyszłości traktowane jak własne. Dlatego nawyki (zarówno te dobre, jak i złe) wyuczone w dzieciństwie mają wpływ na dalsze życie. Istnieją dwa mechanizmy wywierające najistotniejszy wpływ na przyszłe działania i wartości – należą do nich gra i zabawa, w których dziecko naśladuje zachowania ważnych dla niego osób z otoczenia. Przedszkole pozwala nie tylko na samą naukę poprzez naśladowanie, ale również sprawdzanie zdobytych umiejętności i doświadczeń poprzez obserwację reakcji innych (np. rówieśników). Sami rodzice uważają przedszkole (a potem szkołę) za najważniejsze miejsce po rodzinie, w którym dziecko uczy się zdrowych nawyków. Dlatego tak ważne jest, aby działania prowadzone przez rodziców i przedszkole były ze sobą skoordynowane i aby wiedza, którą otrzymuje dziecko, była spójna. W załączniku do rozporządzenia MEN o wychowaniu przedszkolnym możemy przeczytać: „W wielu obszarach wychowania przedszkolnego występują treści edukacji zdrowotnej. Ze względu na dobro dzieci, należy zadbać o kształtowanie ich świadomości zdrowotnej oraz nawyki dbania o własne zdrowie w codziennych sytuacjach w przedszkolu i w domu, współpracując w tym zakresie z rodzicami”.
Drobne kroki, czyli małe działania prowadzące do dużych rezultatów
Przedszkole jest znaczącym miejscem nabywania zdrowych nawyków żywieniowych u dzieci. Warto więc przyjrzeć się kilku prostym działaniom, znacznie poprawiającym umiejętności dzieci w zakresie doboru zdrowej żywności i pozwoliłyby wyeliminować działania, które w potocznym rozumieniu wydają się dobre, a w rzeczywistości są zupełnie kontrproduktywne. Głównym problemem dzieci w wieku przedszkolnym jest to, że nie chcą jeść niczego nowego. Wynika to z tego, że u dzieci wieku 3–5 lat rozwija się tzw. neofobia żywieniowa, czyli lęk przed nowymi produktami spożywczymi (zwłaszcza przed warzywami, owocami oraz białkami). Sposobem na przełamanie neofobii jest wielokrotna styczność z daną potrawą – zarówno poprzez wielokrotną ekspozycję wzrokową, jak i smakową. Dobrą praktyką więc jest urządzenie, np. w domu i/lub przedszkolu „tygodnia z… papryką” i zachęcanie dziecka chociażby tylko do spróbowania kawałka danego warzywa. Sam fakt obecności w polu widzenia dziecka np. papryki i codzienne próbowanie warzywa, może pomóc w przełamaniu neofobii. Dobrym pomysłem jest synchronizacja działań przedszkola z rodzicami tak, aby w tym samym czasie w domu również były dostępne dane warzywa lub owoce. Jak dowodzą badania, posiadamy pewne preferencje smakowe, które są całkowicie wrodzone i można jest zaobserwować już u niemowląt lub w kilka miesięcy po urodzeniu. Do jednych z takich smaków zalicza się słodki (co można rozpoznać po entuzjastycznym wyrazie twarzy u niemowląt) oraz niechęć do smaków kwaśnych i gorzkich. Kolejną wrodzoną preferencją jest lubienie rzeczy wysokoenergetycznych, a więc nawet w przypadku owoców dzieci wolą te o większej ilości kalorii, np. banany zamiast melonów. Dlatego desery i podwieczorki w przedszkolach burzą cały program kształtowania zdrowych nawyków. Jeżeli dziecko będzie wiedziało, że prędzej czy później otrzyma coś słodkiego, trudno się dziwić, że nie zje śniadania albo obiadu, a tłumaczenie co jest lepsze i zdrowsze, w świetle powyższych faktów, mija się z celem. Znacznie lepiej konsekwentnie wyeliminować słodycze z jadłospisu, a zamiast tego podawać świeże owoce i bakalie. Często nieświadomie przekazujemy całkowicie sprzeczne komunikaty. Z jednej strony mówi się, że słodycze są niezdrowe, a z drugiej wiele przyjemności wiążemy właśnie z nimi (urodziny, święta). Jak pokazały badania, sprzeczne informacje znacznie utrudniają dzieciom właściwe wybory dotyczące zdrowego trybu życia. Słysząc, że słodycze są złe, a następnie otrzymując je codziennie na deser, dochodzą do wniosku, że nie mogą być takie złe. Według teorii Bandury o społecznej roli uczenia, ważnym czynnikiem w nauce zachowań dziecka jest modelowanie, a więc uczenie się poprzez obserwację zachowań innych. Nauczyciel przedszkolny może więc dzięki modelowaniu, w sposób naturalny przełamać opory dziecka i zachęcić je poprzez własny przykład do wyboru zdrowych produktów. Badania też pokazują, że znacznie lepiej sprawdza się entuzjastyczny model nauczyciela („Mmmm, ale to dobre!”) niż milczący model. Bardzo istotna jest również nauka poprzez kontakty rówieśnicze. Okazuje się, że nie powinno się sadzać konkurencyjnego (głośno krytykującego posiłek) rówieśnika razem z wybrednymi dziećmi. Rówieśnicy, którzy z chęcią jedzą nową potrawę, służą jako pozytywny model dla kolegów i zachęcają ich, w ten sposób, do spróbowania posiłku. Warto więc chętnie jedzące dzieci sadzać z „niejadkami”, aby swoim entuzjazmem budziły w nich potrzebę jedzenia. Lepiej jednak, aby dzieci takie stanowiły przynajmniej połowę w stosunku do tych wybrednych, by proces modelowania nie zadziałał odwrotnie, tzn. aby to chętnie jedzące dzieci nie uległy zniechęceniu.
Zintegrowane działanie, czyli projekty zdrowego odżywiania w przedszkolu
W obliczu rosnących problemów z nadwagą dzieci oraz chorób wywoływanych przez otyłość pojedyncze działania to za mało. Aby zmienić głęboko zakorzenione nawyki trzeba odnieść się do działania wielopłaszczyznowego, niezamykającego się na relacji tylko nauczyciel – dziecko/ uczeń czy rodzic – dziecko. Jak zakłada model socjoekologiczny, istnieje pięć poziomów oddziaływania na człowieka:
1. Indywidualny – charakterystyczny dla danej osoby, np. wiedza, postawy.
2. Interpersonalne procesy i grupy pierwotne – formalne i nieformalne sieci społeczne i społeczny system wsparcia w postaci rodziny, przyjaciół.
3. Czynniki instytucjonalne – instytucje społeczne o charakterze organizacyjnym o formalnych lub nieformalnych zasadach działania (m.in. przedszkola/ szkoły/świetlice).
4. Czynniki społecznościowe – związki pomiędzy organizacjami, instytucjami i nieformalnymi grupami społecznymi (a więc np. kontakt między organizacjami prozdrowotnymi, instytucją przedszkola a rodziną).
5. Polityka publiczna – lokalna lub narodowa polityka i prawo. Tak zintegrowane podejście do formowania zmian w nawykach społecznych oraz kształtowania nowych, pozwala na bardziej efektywne oddziaływanie.
Im więcej obszarów zostanie uwzględnionych w programach ochrony przed otyłością, tym większy sukces i trwałość w osiąganiu zdrowia. Na czym powinien więc opierać się projekt zdrowego żywienia w przedszkolu, aby właściwie funkcjonował? Należy w nim wziąć pod uwagę następujące elementy takie jak:
• Edukacja zdrowotna – włączanie edukacji zdrowotnej do programu przedszkoli poprzez kreatywne metody nauki o zdrowym żywieniu. Z uwagi na to, że dzieci w wieku przedszkolnym narażone są głównie na problemy z neofobią, programy nauczania związane z odżywianiem powinny być oparte na tym zjawisku rozwojowym (można je przełamać poprzez wielokrotne zetknięcie z nowym bodźcem). Działania te można poprzeć dowodami świadczącymi o tym, że dzieci jedzące więcej warzyw i owoców są w mniejszym stopniu narażone na nadwagę. Dzieci powinny podczas realizacji programu oswajać się z nowymi produktami przez wygląd, dotyk oraz smak; być zachęcane do dokonywania właściwych wyborów żywieniowych. Materiały dla dzieci powinny być ciekawe i kolorowe, zawierać książeczki i/lub filmy.
• Profesjonalny rozwój – w trakcie programu prowadzone są specjalne sesje szkoleniowe dla pracowników przedszkoli, podczas których otrzymują oni informacje związane z odżywianiem, ochroną zdrowia oraz aktywnością fizyczną dzieci. Mają one zwiększać ich wiedzę, umiejętności oraz zaangażowanie w program zdrowego żywienia. Instruktor wprowadza także uczestników szkoleń w lekcje tematyczne przeznaczone dla dzieci, przedstawia i omawia materiały do zajęć.
• Usługi żywieniowe – w trakcie wprowadzania lekcji związanych ze zdrowym żywieniem, równolegle do przedszkolnego menu wprowadzane są takie same owoce i warzywa, jakie dziecko spożywa w domu lub ich dotąd nie jadło (ten punkt programu należy uzgodnić z rodzicami). Podczas zajęć dzieci mogą zapoznać się z produktami, których dotychczas nie próbowały.
• Promocja zdrowia – zachęcanie rodziców przez nauczycieli przedszkolnych do aktywnego uczestniczenia w edukacji zdrowotnej i podejmowania działań wspierających realizowany w nim program.
• Polityka żywnościowa – ograniczenie/ wyeliminowanie żywności wysokoenergetycznej i słodyczy z jadłospisu dzieci, usunięcie reklam słodyczy i niezdrowej żywności z kuchni i innych pomieszczeń przedszkola. Zamieszczanie atrakcyjnych reklam promujących owoce i warzywa. Nawiązanie współpracy z okolicznymi sklepami, które będą sprzedawać zdrową żywność ze specjalnym logiem projektu prowadzonego przez przedszkole. Zwiększanie dostępności oraz zadbanie o widoczną ekspozycję zdrowego pożywienia w przedszkolu, dostarczanie rodzicom przepisów, broszur oraz informacji związanych ze zdrowym odżywianiem.
• Promocja zdrowia w miejscu pracy – kierownictwo przedszkola powinno rozwijać wśród swoich pracowników świadomość znaczenia zdrowego żywienia dzieci, promować zdrowy styl życia i zwiększać ich motywację do wdrażania nowych nawyków w codzienne życie. Dając dobry przykład dzieciom i rodzicom mogą oni znacząco przyczyniać się do promocji właściwych nawyków żywieniowych.
• Uczestnictwo rodziców i społeczności lokalnej – organizacja spotkań dotyczących zdrowego odżywiania, zachęcanie rodziców do zdrowych praktyk, przekazywanie im informacji na temat działań podjętych przez przedszkole. Przekazywanie rodzicom materiałów zawierających przepisy oraz listy zakupów skoordynowane z programem nauczania. Kierowanie rodziców do współpracujących z programem sklepów spożywczych. Zachęcanie rodziców do rodzinnych spotkań stanowiących okazję do angażowania się w aktywności promujące zdrowe odżywianie.
• Ewaluacja i ulepszenie – przedszkole musi stworzyć jasne kryteria weryfikacji skuteczności projektu, np. poprzez ocenę, ile dzieci samodzielnie sięga po owoce lub warzywa. Powinno również stworzyć warunki do otwartej komunikacji pomiędzy personelem i rodzicami, aby każdy mógł zgłosić nieskuteczność pewnych działań lub problemy związane z realizacją programu.
Rodzice i przedszkole stanowią szansę dla dziecka, aby jak najwcześniej zaczęło nabywać zdrowe nawyki żywieniowe i mogło oszczędzić sobie wielu nieszczęść związanych z chorobami wywołanymi nieprawidłowym odżywianiem. Dlatego tak ważne jest, aby od najmłodszych lat uczyć dziecko, jak i co należy jeść, by w przyszłości wybór zdrowej żywności był czymś naturalnym i przyjemnym.
Autorka jest studentką czwartego roku psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Artykuł pod redakcją naukową dr Julity Wojciechowskiej
Bibliografia:
Pozyskano ze strony Światowej Organizacji Zdrowia: http://www.who.int/dietphysicalactivity/childhood/en/
Pozyskano ze strony Institute for Health Metrics and Evaluation http://www.healthmetricsandevaluation.org/ gbd/news-events/news-release/massive-shifts-reshape- -health-landscape-worldwid
Pietrzykowska, B. Wierusz-Wysocka, Psychologiczne aspekty nadwagi, otyłości i odchudzania się. Pol. Merk. Lek. 2008; XXIV, 143: 472-476. 4 A. Juruć, P. Bogdański, Otyłość i co dalej? O psychologicznych konsekwencjach masy ciała. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2010, 1(4), 210-219.
G. Goldberg, FLAIR-FLOW. synthesis report on obesity for health professionals. „Nutr Bull” 2003; 28: 343- 354.
Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie Wychowania przedszkolnego dla przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych (Dz. U. z 2007 r. Nr 157, poz. 1100).
B. Szacka. Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2003, s. 152-154.
A. Jasińska-Kania. Socjologiczna koncepcja osobowości. W: Z. Krawczyk, W. Morawski (red.) Socjologia. Problemy podstawowe. Warszawa: PWN, 1991, s. 92.
K. Hesketh, E. E. Waters, J. J. Green, L. L. Salmon, J. J. Williams. Healthy eating, activity and obesity prevention: A qualitative study of parent and child perceptions in Australia. „Health Promotion International”, 2005, 20(1), 19-26.
Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie Wychowania przedszkolnego dla przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych (Dz. U. z 2007 r. Nr 157, poz. 1100).
L. Cooke, S. Carnell, J. Wardle. Food neophobia and mealtime food consumption in 4-5 year old children. „International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity”, 2006, 3(1):14.
E. L. Gibson, J. Wardle. Energy density predicts preferences for fruit and vegetables in 4 year-old children. „Appetite”, 2003, 41:97-8.
E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert. Psychologia społeczna. Poznań: Wydawnictwo Zysk I S-KA, 2006, s. 334.
H. Hendy, & B. Raudenbush (). Effectiveness of teacher modeling to encourage food acceptance in preschool children. „Appetite”, 2000, 34(1), 61-76.
K. R. McLeroy, D. Bibeau, A. Steckler, K. Glanz. An ecological perspective on health promotion programs. „Health Educ”, 1988, 15(4):351-377.
A. Bonnen, N. Vries, S. Rutier, S. Bowker, G. Buijs. „Przewodnik HEPS”. Warszawa: Ośrodek Rozwoju Edukacji, 2010.
K. E. Witt, C. Dunn. Increasing fruit and vegetable consumption among preschoolers: Evaluation of Color Me Healthy. „Journal Of Nutrition Education And Behavior”, 2012, 44(2), 107-113.
S. M. Davis, S. G. Sanders, C. A. Fitzgerald, P. C. Keane, G. F. Canaca, , R. Volker-Rector. CHILE: An Evidence- -Based Preschool Intervention for Obesity Prevention in Head Start. „Journal Of School Health”, 2013, 83(3), 223-229.
