Miesięcznik „Remedium”
W sytuacji przejścia do nowej instytucji często mówi się o tym, iż najważniejszą formą aktywności dziecka staje się nauka pod kierunkiem nauczyciela i zdobywanie wiedzy. Zapomina się jednak o tym, iż dziecko, pomimo przyjęcia roli ucznia, wciąż pozostaje w wieku zabawy i jest ona wciąż znacząca dla jego rozwoju i funkcjonowania. Co więcej, to poprzez zabawę dziecko zdobywa umiejętności społeczne, pozwalające z satysfakcją pełnić role społeczne i przestrzegać ogólnie przyjętych norm i zasad.
Od dowolności do przestrzegania zasad i reguł
Opiekunowie dzieci sześcio- i siedmioletnich, rodzice i nauczyciele, często zgodnie zwracają uwagę na fakt, iż dzieci nie zawsze wykonują swoje obowiązki, czasem nie potrafią się podporządkować woli osoby dorosłej i nie zawsze ich postępowanie jest zgodne z wymaganiami stawianymi przez rodziców, jak i nauczycieli. Można powiedzieć, iż w młodszym wieku szkolnym dochodzi do konfliktu z naturalną jeszcze na tym etapie rozwojowym tendencją dziecka do zachowania podporządkowanego własnym pragnieniom i dążeniom a wymaganiami pochodzącymi ze środowiska instytucjonalnego – do podporządkowywania się narzucanym regułom i zasadom. Stopniowo dziecko zaczyna godzić swoje dążenia i pragnienia z tym, czego się od niego wymaga, np. w szkole odpowiedniej postawy wobec nauczycieli, rówieśników, dóbr wspólnych, a także określonej postawy wobec obowiązków i przedmiotów szkolnych. Mówimy wtedy o uspołecznianiu działań dziecka, a więc uzyskaniu gotowości do tego, aby podporządkować swoje zachowanie określonym zasadom i regułom.
Stanowi to niemałe wyzwanie dla dziecka przekraczającego próg szkoły, jednakże zapewnia satysfakcjonujące funkcjonowanie społeczne w środowisku szkolnym i poza nim. Często jednak zdarza się tak, że w niektórych sytuacjach zachowanie zgodne z wymaganiami dorosłych sprawia uczniowi trudność, jednakże w zabawie radzi sobie z tym doskonale. Dzieje się tak dlatego, że zabawa umożliwia dzieciom przekraczanie własnych możliwości i wspinanie się po szczeblach rozwoju niedostępnych im jeszcze w zwykłych, codziennych sytuacjach. Stanowi więc wspaniały motor napędowy rozwoju ucznia. Szczególnym rodzajem zabawy, który wyróżnia się na tle aktywności dziecka w wieku szkolnym, jest gra i zabawa z regułami.
Charakterystyczną cechą zabawy i gry z regułami jest to, iż posiada wyraźnie określoną strukturę – plan, podział ról i sprecyzowany cel (najczęściej jest to wygrana, zdobycie określonej liczby punktów, zajęcie pierwszego miejsca). Dziecko – zdolne do coraz lepszej komunikacji z innymi dziećmi i dorosłymi, rozumienia emocji własnych oraz innych, a także interpretacji sytuacji społecznych – staje się gotowe do tego, aby móc podporządkować się narzuconym regułom gry i sprostać jej celowi.
Ważne osiągnięcie wieku przedszkolnego, jakim jest decentracja, a więc umiejętność ujęcia sytuacji z perspektywy innej osoby, również wspiera postępowanie zgodne z regułami społecznymi. W grach i zabawach uczeń nabywa umiejętności konsekwentnego postępowania według reguł, zewnętrznie określonych (w popularnych grach planszowych czy w zabawie „w chowanego”, grach sportowych itd.), ale też coraz częściej ustala je samodzielnie, Aleksandra Kram, Marta Molińska np. w grach wymyślanych przez siebie lub we własnych modyfikacjach znanych gier. Coraz większą satysfakcję zaczyna przynosić dziecku konsekwentne postępowanie zgodne z regułami i zasadami. Wymaga ono także od innych uczestników zabawy, aby podporządkowali się określonym regułom.
Co zyskuje dziecko dzięki grom i zabawom z regułami?
Jak już wspomniano, umiejętnością, jaką dzieci nabywają podczas gier i zabaw z regułami, jest zdolność do podporządkowania się narzuconym przez cel gry zasadom, bez których zabawa nie mogłaby trwać. Jednakże korzyści płynące z uczestnictwa przez dzieci w wieku wczesnoszkolnym w grach i zabawach z regułami są znacznie szersze. Warto je omówić, odnosząc się do rozwoju dziecka w aspekcie funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego, społecznego, a także fizycznego.
1. Funkcjonowanie poznawcze – u dzieci w wieku wczesnoszkolnym intensywnie rozwijają się funkcje odpowiedzialne za planowanie działań, inicjowanie ich, podtrzymywanie, terminowe kończenie, a także monitorowanie i ewaluację. Dziecko uczy się „zarządzać” własnym zachowaniem oraz podporządkowywać je określonemu celowi. Umiejętności te będą się jeszcze długo rozwijały, niemniej ważny jest ich trening przy możliwych ku temu okazjach. Gry i zabawy z regułami stanowią wspaniałą ofertę, wspierającą rozwój poznawczy dziecka. Dziecko uczy się tzw. samoregulacji zachowania, np. poprzez powstrzymywanie się od ruchu, kiedy wykonuje go przeciwnik, a także odraczania nagrody, czyli gratyfikacji, kiedy – aby ją zdobyć (np. pierwsze miejsce) – należy najpierw wykonać określone w grze czynności. Ponadto przyswajanie kolejnych zasad i reguł wzmacnia rozwijającą się pamięć dziecka.
2. Funkcjonowanie emocjonalne – dorośli często zwracają uwagę na fakt, iż dzieci sześcioletnie nie dysponują taką dojrzałością w zakresie regulacji emocji, jaką dysponują siedmiolatki. Oczywiście, dzieci różnią się między sobą poziomem rozumienia i wyrażania własnych emocji – gry i zabawy są świetną okazją ku temu, aby trenować tzw. kompetencję emocjonalną.
Zbyt silne emocjonalne reagowanie w grach i zabawach z regułami, w których liczy się czas lub w których trzeba zachować pewną tajemnicę, może zdezorganizować działanie ukierunkowane na cel. W związku z czym ważną umiejętnością, naturalnie trenowaną przez dziecko w zabawach, jest tzw. kontrola emocjonalna. Gry i zabawy niosą też jednak ze sobą wyzwania emocjonalne, z którymi wielu dzieciom nie udaje się jeszcze samodzielnie sobie poradzić – dotyczy to przede wszystkim sytuacji sukcesu i porażki. Ważne jest, aby dzieci zdobywały umiejętności wyrażania swoich emocji tak, aby nie urazić rówieśników. Przykładowo, jak powstrzymać się od złości i płaczu, kiedy zajmują ostatnie miejsce lub jak cieszyć się z wygranej i doświadczać dumy, aby nie skrzywdzić tym dzieci, którym nie udało się wygrać. Często przy nabywaniu tych kompetencji potrzebują wsparcia wrażliwego dorosłego, który pomoże im uspokoić emocje i zwróci uwagę na to, jak czują się koledzy oraz wytłumaczy, jak można cieszyć się ze zwycięstwa lub znosić przegraną.
3. Funkcjonowanie społeczne – jak już wspomniano, w wieku wczesnoszkolnym dochodzi do tzw. uspołecznienia zachowań dziecka, co można określić jako kompromis pomiędzy własnymi dążeniami dziecka a wymaganiami płynącymi ze środowiska zewnętrznego, a w sytuacji szkolnej – instytucjonalnego. Dziecko biorąc udział w grach i zabawach z regułami uczy się wzajemnego szacunku z innymi uczestnikami gier i zachowań fair play niezależnie od tego, czy gra ma charakter rywalizacji czy kooperacji. Dziecko stosując się do zasad uczy się także odpowiedzialności i konsekwentnego postępowania. Przez uczestnictwo w grach i zabawach poznaje też inne dzieci, zawiera nowe przyjaźnie, a także buduje swoją pozycję w grupie.
Tabela 1. Znaczenie gier i zabaw z regułami dla rozwoju dziecka
| Forma gier | Skutki dla rozwoju dziecka |
| Gry planszowe | • Zdobycie umiejętności czekania na swoją kolej – odraczania gratyfikacji • Trenowanie planowania i koordynowania swoich działań • Ćwiczenie konsekwencji w realizacji przyjętej strategii • Orientowanie się w złożonych i skomplikowanych regułach • Ćwiczenie precyzji ruchów dłoni i palców • Wzmacnianie swojej pamięci i koncentracji uwagi • Ćwiczenie koncentracji oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej |
| Gry komputerowe | • Ćwiczenie umiejętności mądrego korzystania z nowoczesnych technologii informacyjno- komunikacyjnych (TIK) • Rozumienie miejsca nowych technologii w życiu człowieka • Łączenie nauki i zabawy jako prominentnych aktywności w wieku wczesnoszkolnym • Współpraca z innymi graczami (gdy dzieci grają razem „przeciwko” scenariuszowi w grze) |
| Gry sportowe | • Działanie według zasad fair-play • Rozwijanie współpracy w zespole • Rozwój odpowiedzialności za przyjętą funkcję w zespole • Budowa poczucia wspólnoty pomiędzy uczniami przy wspólnym dążeniu do sukcesu • Rozwój fizyczny dziecka, wzmocnienie rozwijającego się organizmu |
| Zabawy i gry podwórkowe | • Samodzielne organizowanie własnej zabawy (w sytuacjach gdy nie ma dostępu do zabawek, książek, sprzętów elektronicznych czy materiałów plastycznych) • Zdobycie umiejętności czekania na swoją kolej – odraczania gratyfikacji • Wykorzystywanie wyobraźni i pomysłowości • Modyfikowanie reguł zgodnie z potrzebami własnymi i grupy • Zdobycie umiejętności negocjacji przy forsowaniu własnych pomysłów na zabawę z innymi dziećmi • Ćwiczenie koncentracji oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej |
Źródło: Opracowanie własne
Rywalizacja – specyficzny element gier i zabaw z regułami
Dziecko w wieku wczesnoszkolnym kształtuje poczucie kompetencji – przekonania o własnych możliwościach i zasobach, które pozwalają na efektywne rozwiązywanie problemów i podejmowanie kolejnych wyzwań w środowisku szkolnym i poza nim. Podczas gier i zabaw ma wielokrotnie okazję do tego, aby umocnić się w swoim sprawstwie, np. gdy zdobędzie pierwsze miejsce w grze planszowej, nie zostanie złapane w „berka”, uda mu się skoczyć przez skakankę największą liczbę razy czy dobiegnie do drzwi jako pierwsze.
W związku z tą rosnącą potrzebą mistrzostwa, naturalnym procesem, jaki zachodzi między uczestnikami gier i zabaw z regułami, jest rywalizacja. Jeżeli towarzyszy ona wielu zabawom dziecięcym, to czy należy się obawiać i spodziewać się, iż może doprowadzić do negatywnych relacji między rówieśnikami? Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna, gdyż duża odpowiedzialność za to, jak dziecko nauczy się radzić sobie z wygraną, jak i porażką, zależy od dorosłego, który może pewne zachowania dziecka wzmacniać, a niektóre osłabiać, wskazując na ich skutki.
Przypuszczając, iż dorosły pomaga dzieciom zdobywać umiejętności radzenia sobie z emocjami towarzyszącymi rywalizacji, można powiedzieć, iż jest ona wręcz potrzebna do tego, aby dzieci rozwijały swoje umiejętności społeczne. W konsekwencji dziecko uczy się radzić sobie nie tylko z wygraną i przegraną w sytuacji gry i zabawy, ale stopniowo zaczyna przenosić tę umiejętność na codzienne sytuacje, w których, jak każdy, raz odnosi sukcesy, a raz porażki. Z drugiej strony jednak, rywalizacja, która wielokrotnie kończy się dla jednego z dzieci ponoszeniem porażek (np. poprzez regularne zajmowanie ostatniego miejsca w grze), może wywołać u ucznia poczucie frustracji, zniechęcenie czy wycofanie. Jeżeli nauczyciel zauważa, iż taka sytuacja w klasie się powtarza, warto wprowadzać również takie gry, w których każde dziecko może odnieść sukces – oczywiście po osiągnięciu celu zabawy. Ciekawym pomysłem jest organizowanie konkursów, w których są przewidziane nagrody w różnych kategoriach.
W kolejnej części artykułu przedstawimy znaczenie kooperacji jako formy współdziałania w grze oraz pomocne wskazówki dla rodziców i nauczycieli.
*Szczegółowa bibliografia podana przez Autorki jest dostępna w archiwum redakcji.
Aleksandra Kram współpracuje z Instytutem Psychologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.
Marta Molińska jest doktorantką w Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.
*Artykuł został napisany pod redakcją naukową prof. dr hab. Anny I. Brzezińskiej, kierownika Zakładu Psychologii Socjalizacji i Wspomagania Rozwoju w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
