Miesięcznik „Remedium”
Rozpoczęcie nauki szkolnej to ważny etap w rozwoju młodego człowieka. To, jak dziecko poradzi sobie z wymaganiami społecznymi tego okresu, bardzo często decyduje o dalszych jego losach. Powstaje zatem pytanie, jak pomóc dzieciom, które wychowują się w rodzinach dysfunkcyjnych. Jaką rolę może odegrać w ich rozwoju znacząca osoba dorosła spoza rodziny i na co należy zwracać uwagę kontaktując się dziećmi oraz planując pomoc im i ich rodzinom? Zgodnie ze współczesną wiedzą na temat skutecznych form pomocy psychologicznej zamiast koncentracji na deficytach skupiono się na wzmacnianiu mocnych stron i zasobów dziecka i rodziny.
Mimo wzrastającej samodzielności dziecka w wieku wczesnoszkolnym środowisko domowe nadal stanowi ważny punkt odniesienia dla jego funkcjonowania. Stawianie rozsądnych wymagań, pomoc w nauce, mniej lub bardziej widoczne towarzyszenie dziecku w codziennych obowiązkach, wsparcie w sytuacjach problemowych oraz zapewnienie bezpieczeństwa podczas doświadczania trudności to podstawowe cele wychowania dziecka w wieku wczesnoszkolnym.
Rodzina jako źródło wsparcia dziecka
Relacje z bliskimi ludźmi oraz cechy środowiska rodzinnego to podstawowy fundament budujący odporność psychiczną dziecka oraz wyzwalający u niego energię i motywację do radzenia sobie z przeciwnościami losu. Wyniki badań naukowych wskazują na ochronne znaczenie zarówno odpowiednich praktyk rodzicielskich, jak i właściwej struktury rodziny 1. Wiedza na temat cech charakterystycznych dla zdrowej funkcjonalnej rodziny stanowi podstawowy element zrozumienia mechanizmów kształtujących rodziny dysfunkcjonalne. Pozwala jednocześnie na planowanie efektywnych strategii pomocy. Rodzinę możemy rozpatrywać na poziomie indywidualnym i systemowym. Na poziomie indywidualnym ogromne znaczenie ma jakość sprawowania funkcji rodzicielskich i preferowane przez rodziców style wychowawcze. Pomimo faktu, że rodzicielstwo jest zjawiskiem dość powszechnym (wiele osób zostaje rodzicami i każdy, kto żyje, miał kiedyś rodziców), bycie rodzicem to jedno z najważniejszych i najtrudniejszych „zawodów”. Oddziaływanie rodziców na dzieci jest problemem często poruszanym ze względu na pobudzający lub destrukcyjny wpływ na rozwój dziecka i jego umiejętności adaptacyjne.
Akceptacja i dyscyplina jako fundament rodzicielstwa
W literaturze za optymalne dla rozwoju dziecka zachowanie rodzica uważa się interakcję charakteryzowaną jako wysoki poziom wsparcia i wysoki poziom kontroli. W takim układzie powstaje wzajemna, oparta na autorytecie relacja, w której dziecko zachowuje niezależność, zdolność do kontroli agresji i społecznej odpowiedzialności; buduje się przy tym jego zaufanie do siebie i wysoką samoocenę.
• Akceptacja
Pierwszy filar prawidłowej interakcji rodzic – dziecko oznacza przede wszystkim dobrą więź i bliskie relacje rodzica z dzieckiem. Jej podstawę stanowi bezwzględna wewnętrzna zgoda rodzica na zasoby dziecka i jego charakterystykę. Rodziców akceptujących swoje dziecko cechuje zaangażowanie w jego sprawy oraz okazywanie mu uwagi, miłości, czułości i życzliwości w codziennych sprawach. Akceptacja oznacza dobrą znajomość dziecka, jego potrzeb oraz zainteresowań, gotowość do dzielenia z nim wspólnego czasu, udzielanie wsparcia oraz czytelna i otwarta komunikacja w kontaktach. Sama więź i akceptacja to warunek niewystarczający do wspierania prawidłowego rozwoju młodego człowieka.
• Właściwa kontrola
Drugim filarem jest właściwa kontrola nad potomstwem. Oznacza ona dyscyplinę w wychowaniu i sprawowanie właściwego nadzoru nad zachowaniami i aktywnością dziecka. Prawidłowa dyscyplina i właściwa kontrola to umiejętność ustalania hierarchii w relacjach rodzice – dzieci, stosowanie rozsądnych ograniczeń i ustalanie jasnych reguł, wyraźne określanie oczekiwań i wymagań wobec dziecka, konsekwentne egzekwowanie poleceń oraz dbałość nadzoru. Nieprawidłowe funkcjonowanie rodzica na którymś z wyżej opisanych wymiarów może prowadzić do zaburzeń emocjonalno- społecznych u dziecka. Najbardziej niekorzystny wpływ ma układ następujących czynników: brak ciepła i wsparcia i/ lub wysoki poziom wrogości i krytycyzmu oraz niedbałość nadzoru i brak konsekwencji w sprawie dyscypliny.
Systemowe źródła ochrony w rodzinie
Z systemowego punktu widzenia nie tylko indywidualne zachowania rodziców, lecz także funkcjonowanie rodziny jako całości może stanowić ważne źródło ochrony dziecka przed niekorzystnymi zdarzeniami życiowymi. Identyfikacja pozytywnych procesów: zachodzących w rodzinie pozwala na zrozumienie mechanizmów redukujących stres i podatność na niesprzyjające warunki, umożliwiających rozwój w kryzysie oraz ułatwiających rodzinie przejście przez długotrwałe, niekorzystne okoliczności życiowe. Wpływy rodzinne odpowiedzialne za pozytywną adaptację i prawidłowy rozwój dzieci można opisać za pomocą dwóch głównych dymensji: rodzinne systemy przekonań (sposób nadawania znaczenia kryzysowej sytuacji, pozytywne spojrzenie na życie, duchowe „zakotwiczenie”, afirmacja rodzinnej siły i pozytywnych zasobów), wartości oraz wzorce organizacji życia domowego (wspólne spożywanie posiłków, celebracja świat i uroczystości rodzinnych, jasno określone obowiązki domowe, wyraźnie sformułowane zasady życia rodzinnego oraz czytelne reguły domowej egzystencji) 2.
Rodzina jako czynnik ryzyka
Współczesna rodzina w sposób szczególny jest narażona na czynniki mogące zakłócać jej prawidłową aktywność. Gwałtowane przemiany globalne, społeczne i obyczajowe, które stają się jej udziałem, stwarzają rzeczywiste lub potencjalne zagrożenie rozwoju jej członków, a szczególnie dzieci. Przyczyny dysfunkcjonalności są rozmaite. Mogą to być konflikty małżeńskie, przemoc domowa, choroba psychiczna rodzica, w tym uzależnienia, niezaradność życiowa rodziców, rozwody, samotne rodzicielstwo, niedojrzałość itp. Na funkcjonowanie rodziny ogromny wpływ mają także zewnętrzne uwarunkowania i utrudnienia jak: zmiany stylów życia rodziny i tradycyjnych funkcji rodziny, ubożenie rodziny, liberalizacja norm współżycia rodzinnego, emigracja zarobkowa, w tym problem „eurosieroctwa”.
Rodzina dysfunkcyjna, zwana inaczej rodziną ryzyka charakteryzuje się wewnętrznymi napięciami i konfliktami oraz zewnętrznymi problemami, z którymi nie może sobie poradzić i które istotnie zaburzają jakość jej funkcjonowania. Jeśli kryzys jest krótkotrwały i rodzina ryzyka ma zdolności radzenia sobie lub we wczesnej fazie kryzysu zostanie objęta pomocą, nie musi stać się rodziną dysfunkcyjną czy patologiczną. Dopiero długotrwały częściowy lub całkowity brak zdolności opiekuńczych, kontrolnych i wspierających świadczy o dysfunkcjach rodziny i patologii systemu.
Pomoc rodzinom i dzieciom z grup ryzyka
Pomoc rodzinom dysfunkcyjnym polega na jak najszybszej interwencji mającej na celu pobudzenie jej mocnych stron i naturalnych źródeł wsparcia oraz przywrócenia wiary we własne zasoby i możliwości zmiany u rodziców i dzieci. Ważnym etapem takiej interwencji jest diagnoza oparta nie tylko na ustaleniu czynników ryzyka oraz problemów dotykających rodzinę i poszczególnych jej członków, ale przede wszystkim na rozpoznaniu zasobów rodziny jako całości oraz wzmacnianie czynników ochronnych związanych z indywidualną charakterystyką dziecka i funkcjonowaniem rodziców. Pomoc powinna być udzielana na trzech poziomach, najlepiej równolegle: wsparcie rodziny jako systemu, wsparcie rodzica w jego roli wychowawczo-opiekuńczej i wsparcie dziecka w realizacji zadań rozwojowych okresu wczesnoszkolnego.
• Wsparcie rodziny i rodzica z grup ryzyka
Do szczególnych zadań pedagogów, nauczycieli i pracowników socjalnych należy:
– interwencja w sprawie podjęcia i utrzymania leczenia zaburzeń psychicznych u rodziców,
– rozwijanie umiejętności wychowawczych u rodziców, a w szczególności uczenie akceptacji dziecka, wspierania jego zasobów i mocnych stron oraz efektywnego sprawowania kontroli i nadzoru nad jego aktywnością i zachowaniami,
– pomoc w ustaleniu właściwej hierarchii i struktury rodziny, budowaniu autorytetu u rodziców oraz kształtowaniu zdolności do elastycznego reagowania na zmiany,
– budowanie lub odbudowanie wzorców organizacji życia rodzinnego, nauka lub powrót to celebracji codzienności oraz obchodzenia świąt i uroczystości rodzinnych.
• Budowanie odporności psychicznej dziecka
Równolegle ze wsparciem rodziny wskazana i konieczna jest pomoc udzielana dziecku indywidualnie. Wspierająca postawa osoby dorosłej, zwłaszcza spoza rodziny ogarniętej kryzysem, może w sposób istotny redukować siłę działania niekorzystnych okoliczności życiowych, w których dziecko się znalazło. Szczególnie w okresie wczesnoszkolnym pomoc powinna dotyczyć:
– nawiązania życzliwego, bliskiego kontaktu z dzieckiem opartego na stabilności, zrozumieniu, bezpieczeństwie i akceptacji,
– rozwijania u dziecka podstawowych umiejętności szkolnych (czytanie, pisanie i liczenie) pozwalających mu na odniesienie sukcesu,
– korygowania i wyrównywania zaniedbań dydaktycznych oraz wychowawczych z poprzednich etapów rozwojowych; wzmacnianie motywacji do nauki szkolnej,
– stymulacja rozwoju intelektualnego, podnoszenie kompetencji dziecka w zakresie myślenia, spostrzegania, pamięci, sprawności grafomotorycznej, – szybka reakcja i wsparcie dydaktyczne w sytuacji niepowodzeń szkolnych,
– tworzenie dobrego klimatu w szkole i klasie opartego na życzliwości i współpracy,
– rozwijanie zainteresowań i zasobów osobistych dziecka, udział w zajęciach pozalekcyjnych wzmacniających mocne strony i potencjał osobisty,
– stwarzanie sytuacji wychowawczych umożliwiających zdobywanie przez dzieci pozytywnych doświadczeń i przejawianie konstruktywnych zachowań,
– pomoc w budowaniu pewności siebie i poczucia sprawstwa, rozwijanie adekwatnej samooceny, świadome stwarzanie okazji do odnoszenia przez dziecko sukcesów,
– pomoc w nawiązywaniu i utrzymaniu satysfakcjonujących relacji rówieśniczych oraz takie kreowanie rzeczywistości szkolnej, aby dziecko z rodziny ryzyka mogło mieć dobrą pozycję społeczną w grupie,
– wsparcie dziecka w sytuacji trudnej, pomoc w rozwiązywaniu bieżących problemów, stworzenie możliwości podzielenia się trudnościami i odreagowania negatywnych emocji.
W pracy z uczniami w wieku wczesnoszkolnym oraz ich dysfunkcyjnymi rodzinami należy podjąć takie działania, by poprzez wykorzystanie zasobów zewnętrznych (szkolnych i środowiskowych) wzmocnić ich zasoby wewnętrzne. Pomoc ta powinna być oparta na aktywizacji takich procesów poznawczych, emocjonalnych i społecznych, które pozwolą w przyszłości uczniom i ich rodzicom poradzić sobie z wymaganiami społecznymi, zadaniami rozwojowymi i przyszłymi sytuacjami kryzysowymi.
Autorka jest dr hab., kierownikiem Zakładu Psychologii Klinicznej w Uniwersytecie Zielonogórskim.
1 I. Grzegorzewska, Odporność psychiczna dzieci alkoholików, Warszawa: WN Scholar 2011; A.S. Masten, J.L. Powell. A Resiliency Framework for Research, Policy and Practice. W: S. Luthar (red.) Resiliency and Vulnerability in the Context of Childhood Adversity. Cambridge University Press: Cambridge 2003, s. 1-29.
2 F. Walsh, Family resilience: a framework for clinical practice – Theory and Practice. „Family Process” 2003, 54(1), 43-52.
